ambrozyjski – poet. rozkoszny, cudny, boski jak ambrozja (np. o nocach, szatach)
«ambrozja, mit. gr. pokarm bogów, zapewniający im wieczną młodość i nieśmiertelność»
Bogowie olimpijscy spożywali ambrozję, aby zapewnić sobie nieśmiertelność i wieczną młodość oraz by chronić swe ciała od zepsucia; podczas uczt na Olimpie ambrozję i nektar (napój o tych samych właściwościach) roznosiła bogini wiecznej młodości Hebe wraz z podczaszym, Ganimedesem.
anhelliczny, anheliczny – książk. uosabiający najwyższe wartości moralne, pełen poświęcenia (np. o postaci)
«Anhelli, tytułowy bohater poematu (1838) Juliusza Słowackiego»
Jest młodym Polakiem, anielsko czystym, wybranym spośród wygnańców syberyjskich przez szlachetnego Szamana; oprowadzany przez niego podczas wędrówki przypominającej dantejską podróż po piekle, zwiedza miejsca męczarni narodu polskiego, ziemskie piekło syberyjskich więzień.
apokaliptyczny – książk. wieszczący koniec świata, zagładę ludzkości, budzący grozę; katastroficzny (np. o utworze, wizjach)
«Apokalipsa (Objawienie) świętego Jana, ostatnia księga biblijnego Nowego Testamentu»
Księga przypisywana Janowi Ewangeliście zawiera mistyczne przepowiednie losów chrześcijaństwa i końca świata, przedstawia ostateczny triumf Dobra nad Złem.
apolliński, apoliński – książk. przen. wyjątkowo piękny (np. o rysach twarzy)
«Apollo, mit. gr. bóg słońca, opiekun sztuk pięknych, przewodnik muz, bliźniaczy brat Artemidy»
Najpiękniejszy z bogów, wysoki, smukły, jasnowłosy, o boskich, przejrzystych oczach, przedstawiany był w postaci pięknego młodzieńca, jako ideał młodości i wdzięku męskiego, w wieńcu laurowym, często z lirą w ręku lub z łukiem, a odblask jego urody odgadywano w złotym obliczu słońca, którego był panem.
aresowy – książk. bojowy, wojowniczy, waleczny (np. o męstwie)
«Ares, mit. gr. bóg wojny, syn Zeusa i Hery, jeden z bogów olimpijskich»
Ares był znienawidzony przez ludzi, a nawet innych bogów, gdyż patronował wojnie niszczycielskiej, rzucając się w wir najgorętszej walki to po jednej, to po drugiej stronie, niesyty mordu i gardzący prawem.
arkadyjski – poet. sielankowy, beztroski i szczęśliwy; idylliczny (np. o miłości, nastroju)
«Arkadia, kraina w Grecji, na Półwyspie Peloponeskim»
Arkadia, kraina osłonięta wysokimi górami, opiewana była przez antycznych poetów jako rajskie ustronie, kraj biednych, ale szczęśliwych pasterzy.
arystoteliczny – książk. taki jak u Arystotelesa, na jego miarę (np. o dociekliwości, wiedzy)
«Arystoteles, 384–322 p.n.e., grecki filozof»
Uznawany jest za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego starożytności, w swoich dziełach prezentującego wszechstronność zainteresowań badawczych, obejmującą całość wartościowego naukowo dorobku poznawczego; działalność Arystotelesa oraz jego uczniów obejmowała wszystkie gałęzie ówczesnej wiedzy.
bachiczny, bachusowy – przen. hulaszczy, pijacki, upojny, rozwiązły (np. o ucztach)
«Bachus, mit. gr.-rzym. bóg wina, sił witalnych natury i radosnej ekstazy, utożsamiany z greckim Dionizosem»
Bachantki towarzyszyły Bachusowi (Dionizosowi) w jego wędrówkach i zabawach, w których zatracały się ogarnięte ekstatycznym szałem; równie hulaszczymi rytuałami były w starożytnym Rzymie bachanalia – obrzędy ku czci boga wina, Bachusa.
bajroniczny, bajronistyczny, bajronowski – książk. w stylu Byrona, właściwy bohaterom jego utworów; tajemniczy, melancholijny (np. o bohaterze, postawie, tradycji, buncie, smutku, bladości, uśmiechu)
«George Gordon Byron, 1788–1824, poeta angielski»
Bohaterami utworów Byrona byli zazwyczaj osamotnieni, skłóceni ze światem indywidualiści, upozowani na cierpiących, znużonych życiem cyników i mizantropów, będący zarazem ludźmi czułymi i zdolnymi do namiętnych porywów; tego typu postacie zwykło się określać jako bohaterów bajronicznych.
benedyktyński – książk. przen. drobiazgowo dokładny, mozolny, wytrwały, żmudny (np. o pracy, trudzie, pracowitości, cierpliwości)
«benedyktyni, zakon katolicki założony w VI w. przez św. Benedykta z Nursji»
Benedyktyńscy skryptorzy pierwsi zaczęli w swoich klasztorach i opactwach przepisywać ręcznie manuskrypty; do czasu wynalezienia druku przez Gutenberga (XV w.) była to praca nadzwyczaj mozolna i czasochłonna.
beocki – przen. nierozgarnięty, przygłupi, ograniczony, tępy, pozbawiony fantazji twórczej
«Beocja, kraina w starożytnej Grecji środkowej, z Tebami jako głównym miastem»
W opinii Ateńczyków mieszkańcy Beocji byli nieukami, baranimi łbami i niewykształconymi gburami, mimo że wywodziło się stamtąd kilka znakomitości, z Hezjodem i Plutarchem na czele.
bizantyjski, bizantyński – książk. odznaczający się wschodnim przepychem i kolorytem
«Bizancjum, stolica cesarstwa bizantyjskiego, dawniej Konstantynopol (obecnie Stambuł w Turcji)»
Sztuka bizantyjska była od pewnego okresu oficjalną sztuką Kościoła prawosławnego, tworzoną na terenie cesarstwa i w kręgu jego oddziaływania; charakteryzowała się wschodnim zamiłowaniem do przepychu, bogactwem dekoracji i kolorystyki.
cherubinkowaty, cherubinkowy – książk. mający wygląd cherubinka, odznaczający się dziecięcą urodą
«cherubin, anioł należący do najwyższych chórów hierarchii anielskiej; cherub»
W sztuce religijnej renesansu i baroku mały cherubin przedstawiany był jako aniołek w postaci pucołowatego dziecka ze skrzydełkami.
chimeryczny – książk. kierujący się urojeniami, fantazją, chimerą; niedający się urzeczywistnić, nierealny, nieziszczalny
«Chimera, mit. gr. potwór o łbie lwa, tułowiu kozy i z wężem zamiast ogona»
Potwora, niszczącego kraj ogniem buchającym z pyska, zabił Bellerofont, wysłany w tym celu przez Iobatesa, króla Likii; bohater dokonał tego, unosząc się w powietrzu na skrzydlatym rumaku Pegazie.
delficki – książk. wieloznaczny, zagadkowy, niejasny
«Delfy, mit. gr. święty okrąg kultu Apollina i jego wyroczni»
Jego wieszczka-kapłanka Pytia w odpowiedzi na pytania błagalników wyrzucała z siebie słowa bez związku, jakoby w boskiej ekstazie, z których kapłan-prorok układał wyrocznie, również trudne do zrozumienia lub dwuznaczne; wyrocznię delficką uważano w świecie greckim za największy autorytet.
dionizyjski – książk. pełen wesołości, upojny, beztroski; bachiczny, zmysłowy, orgiastyczny
«Dionizos, mit. gr.-rzym. bóg wina, sił witalnych natury i radosnej ekstazy, utożsamiany z rzymskim Bachusem»
Podróżował na rydwanie z tłumnym, hałaśliwym orszakiem satyrów, sylenów, nimf i bachantek, które czciły go orgiastycznymi zabawami, tańcami i pochodami, zatracone w ekstatycznym szale.
drakoński – książk. surowy, ostry, okrutny, bezwzględny (np. o karze, prawie, wyroku, przepisach, zarządzeniach, diecie)
«Drakon, prawodawca ateński z VII w. p.n.e.»
Słynął z ustanawiania przepisów odznaczających się niezwykłą surowością; jego prawo karne przewidywało karę śmierci za niemal wszystkie przestępstwa, nie wyłączając drobnych kradzieży.
edeński – książk. dotyczący edenu – miejsca wymarzonego, taki jak w edenie (np. o widoku)
«Eden, biblijny raj»
Tak nazywano ogród edeński, raj zamieszkany przez pierwszych ludzi, Adama i Ewę, do chwili ich wypędzenia stamtąd przez Boga.
epikurejski – książk. beztroski, używający uciech i przyjemności życia (np. o stylu życia; także w wyrażeniu żyć po epikurejsku)
«Epikur z Samos, 341–270 p.n.e., grecki filozof»
Według jego doktryny przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a warunkiem jego osiągnięcia jest brak trosk i cierpień; epikurejczykami nazywano jego uczniów i wyznawców.
faryzeuszowski, faryzejski – książk. przen. obłudny, fałszywy, zakłamany, zwłaszcza w kwestiach religijnych (np. o spojrzeniu, postępku)
«faryzeusze, członkowie stronnictwa religijnego i politycznego w starożytnej Judei (II w. p.n.e.–I w. n.e.)»
Członkowie tego ugrupowania wymagali surowego przestrzegania prawa pisanego (Tory) i tradycyjnego prawa ustnego, całe życie człowieka ściśle poddając coraz liczniejszym i coraz ostrzejszym przepisom religijnym; fanatyczne i sekciarskie praktyki wywoływały niechęć, a przykłady krytyki faryzeizmu napotkać można także w Talmudzie i Nowym Testamencie.
faustowski, faustyczny – książk. opanowany nienasyconą żądzą zdobycia wiedzy, dążący do poznania tajemnicy nieśmier-
telności za wszelką cenę, poświęcający wartości duchowe dla korzyści materialnych
«Johann Georg Faust, ok. 1480–ok. 1538, niemiecki mag i alchemik, bohater wielu utworów literackich»
Pseudolekarz, pseudohumanista i alchemik, studiował teologię, magię i czarnoksięstwo, jego awanturniczy żywot i dokonywane przez niego cuda urosły do miana legendy; jednym z najbardziej znanych dzieł mu poświęconych jest tragedia Faust (1808–32) J.W. Goethego, w której zawiera układ z diabłem Mefistofelesem.
gargantuiczny – książk. niebywałych, ogromnych rozmiarów, nienaturalnie wielki; kolosalny, gigantyczny (np. o gmachu, uczcie); charakteryzujący się obżarstwem i opilstwem; żarłoczny (np. o skłonnościach)
«Gargantua, bohater opowieści w pięciu księgach François Rabelais'go, określanych jako Gargantua i Pantagruel (1532–64)»
Był postacią zaczerpniętą ze średniowiecznego folkloru francuskiego; król olbrzym, dobroduszny, jowialny wielkolud, nienasycony obżartuch i wielki opój, zarazem jednak miłujący pokój oświecony książę renesansowy.
heraklitejski, heraklitowy – książk. pozostający w ciągłym ruchu; płynny, zmienny (głównie o naturze rzeczy)
«Heraklit z Efezu, ok. 540–ok. 480 p.n.e., grecki filozof»
Był twórcą doktryny zmienności wszystkich rzeczy, uważał, że przyroda jest w ciągłym ruchu, a najwierniejszym obrazem rzeczywistości pozostaje rzeka – tak jak w niej woda, tak w Naturze wszystko płynie; jemu to właśnie przypisuje się powiedzenie panta rhei 'wszystko płynie', o zmienności, płynności i nietrwałości wszystkiego na świecie.
herkulesowy, heraklesowy, heraklejski – przen. potężny, wielki, bardzo silny, o atletycznej budowie ciała (np. o sile, sylwetce)
«Herkules, mit. gr. zlatynizowane imię mitycznego herosa Heraklesa»
Najsłynniejszy i najulubieńszy z mitycznych herosów greckich odznaczał się nadludzką siłą i odwagą, dzięki którym wielokrotnie dokonywał bohaterskich czynów; najsłynniejszymi z nich było 12 niewyobrażalnie trudnych i niebezpiecznych prac, którym nie podołałby żaden inny śmiertelnik.
herodowy – książk. okrutny, despotyczny, brutalny (np. o bojach)
«Herod I Wielki, ok. 73–ok. 4 p.n.e., król Judei»
Był władcą despotycznym, zwłaszcza w ostatnich latach panowania stał się krwiożerczym tyranem; jak głosi Ewangelia św. Mateusza, nakazał zabić wszystkich nowo narodzonych chłopców, gdy usłyszał o narodzinach nowego króla żydowskiego, Jezusa (zdarzenie to znane jest jako rzeź niewiniątek).
herostratowy – książk. dążący do zdobycia sławy za wszelką cenę, usiłujący uwiecznić swe imię jakimś haniebnym uczynkiem (np. o czynie)
«Herostrates, szewc z Efezu (IV w. p.n.e.)»
Pragnąc unieśmiertelnić swe imię, w 356 r. p.n.e. podpalił Artemizjon, świątynię Artemidy Efeskiej, jeden z ówczesnych siedmiu cudów świata; stał się w ten sposób symbolem sławy zdobytej dzięki nikczemnej zbrodni mimo zakazu wymieniania jego imienia (został też skazany na śmierć).
homerycki – książk. epicki, opisowy, taki jak w poematach Iliada i Odyseja (np. o sposobie opowiadania)
«Homer, grecki poeta z VIII w. p.n.e., uznawany za autora Iliady i Odysei»
Oba dzieła stanowiły najstarszy grecki gatunek literacki, epos bohaterski, dając początek literaturze europejskiej.
homeryczny – książk. mający niezwykłe rozmiary lub niezwykłą siłę; potężny, wspaniały, pełen rozmachu, taki jak bogowie i bohaterowie epopei Homera (np. o rozmiarach)
«Homer, grecki poeta z VIII w. p.n.e., uznawany za autora Iliady i Odysei»
W dziełach Homera dominowała helleńska rasa panów: człowiek homerycki był wysoki, piękny, o doskonałej budowie, silny i wytrzymały, długo zachowujący młodość i starzejący się szlachetnie i godnie, kochający życie do ostatniego tchu, korzystający do końca z ofiarowanych mu rozkoszy ziemskich, namiętny, gwałtowny i zapalczywy, kochający sławę i honor.
jowialny – książk. o człowieku, zwykle starszym mężczyźnie: pogodny, życzliwy, dobroduszny, mający nieco rubaszne poczucie humoru; także: zachowanie lub gesty wykazujące się takimi cechami (np. o uśmiechu, dowcipie, sposobie bycia)
«Jowisz, mit. rzym. Jupiter, główny bóg mitologii rzymskiej, utożsamiany z greckim Zeusem»
Łacińskie określenie iovialis 'jowiszowy' pierwotnie odnosiło się do kogoś urodzonego pod znakiem planety Jowisz, co miało zapewniać takie cechy, jak szczęśliwość i wesołość.
jowiszowy – książk. groźny, surowy, dostojny, nieprzenikniony (np. o obliczu, gniewie, spojrzeniu, postawie)
«Jowisz, mit. rzym. Jupiter, główny bóg mitologii rzymskiej, utożsamiany z greckim Zeusem»
Zeus, bóg gromowładny i ciskający pioruny, uosabiający najwyższą władzę sprawowaną nad światem, wyobrażany był zazwyczaj jako postawny, brodaty mężczyzna o poważnym, surowym obliczu.
judaszowski, judaszowy – książk. fałszywy, podstępny, obłudny, zdradziecki (np. o czynie, postępku)
«Judasz Iszkariot, jeden z 12 apostołów Chrystusa»
Tradycyjnie uznawany jest za zdrajcę, który wydał Chrystusa władzom żydowskim za cenę 30 srebrników, wskazując go pocałunkiem; według legendy miał płomiennie rude włosy i brodę.
kainowy – książk. bratobójczy
«Kain, według Biblii: pierworodny syn Adama i Ewy, brat Abla»
Gdy pewnego razu obaj bracia złożyli Bogu ofiary – Kain z płodów ziemi, Abel z owiec – Bóg przyjął ofiarę Abla, a Kaina odrzucił; ten, rozgniewany, zabił brata, za co został przez Boga wygnany na wschód od Edenu i naznaczony przekleństwem.
kasandryczny – książk. przen. odnoszący się do przewidy-
wanych przez kogoś katastrof; złowróżbny, zapowiadający nieszczęścia, niepowodzenia (np. o wizjach, przepowiedniach, o tonie)
«Kasandra, mit. gr. wieszczka trojańska, córka króla Priama»
Apollo obdarował ją darem proroczym w zamian za obietnicę odwzajemnienia jego uczuć do niej, ale ponieważ nie dotrzymała słowa, bóg sprawił, że nikt nie dawał wiary jej przepowiedniom; tak też się stało, gdy przestrzegała przed wprowadzeniem w bramy miasta drewnianego konia Greków i gdy wywieszczyła klęskę Troi.
katoński – książk. charakteryzujący się surowym przestrzeganiem zasad; nieugięty, bezkompromisowy (np. o zasadach)
«Katon Starszy Cenzor, 234–149 p.n.e., rzymski polityk, mówca i pisarz»
Słynny zwolennik surowości obyczajów, obrońca starorzymskich cnót i nieugiętych zasad moralności, przeciwstawiał się wpływom greckim; był nieprzejednanym wrogiem rywalizującej z Rzymem Kartaginy i orędownikiem jej zniszczenia.
katylinarny – przest. wichrzycielski, warcholski
«Katylina, Lucius Sergius Catilina, 108–62 p.n.e., rzymski patrycjusz»
Gdy w 63 r. p.n.e. przegrał wybory na konsula z Cyceronem, zorganizował spisek w celu zdobycia władzy; zmowa, znana jako „sprzysiężenie Katyliny”, została wykryta przez Cycerona, który później wyolbrzymiał ją, aby podkreślić swoje zasługi.
kunktatorski – książk. umyślnie zwlekający z czymś, przeciągający coś, grający na zwłokę (np. o taktyce, posunięciach)
«Kunktator, Fabiusz Maksimus, ok. 280–203 p.n.e., rzymski wódz i polityk»
Podczas II wojny punickiej Fabiusz Maksimus kilkakrotnie stosował wobec Hannibala niespotykaną zazwyczaj taktykę wojny podjazdowej, unikając otwartego starcia, co wprawiło w oburzenie Rzym i przydało mu pogardliwy przydomek Cunctator 'guzdrała, zwlekający'.
lakoniczny – książk. oszczędny w słowach, zwięźle wyrażony; krótki, lapidarny, treściwy (np. o wiadomości, liście, wypowiedzi)
«Lakonia, Sparta, kraina historyczna w Grecji, na półwyspie Peloponez»
Starożytni Spartanie, czyli Lakończycy, znani byli nie tylko z powagi i surowości obyczajów, ale również z powściągliwości języka, która szczególnie zdumiewała wymownych, gadatliwych Ateńczyków.
laodycejski – książk. obojętny, indyferentny, niezaangażowany, zwłaszcza w sprawach społecznych, politycznych, religijnych
«Laodyceja, starożytne miasto w Syrii, obecnie Latakia»
W jednym z wersetów Biblii, w Apokalipsie, Duch Święty zwraca się do kościoła w Laodycei (mieście nazwanym tak na cześć królowej Laodike): „Nie jesteś ani zimny, ani gorący. (…) Ale że jesteś letni”.
lilipuci – książk. taki jak u liliputa – przedmiotu, zwierzęcia, człowieka mniejszego niż normalnie; maleńki, drobny, niepozorny (np. o wzroście, chatce)
«Lilliput, cesarstwo z powieści Podróże Guliwera (1726) Jonathana Swifta»
Guliwer, chirurg okrętowy, odbywa cztery morskie podróże, w których w pierwszej trafia do kraju Liliputów; jego mieszkańcy mierzą po 6 cali wysokości i żyją w odpowiednio dla nich niewielkim państwie, on zaś jest wśród nich olbrzymem, gigantem.
makiaweliczny, machiaweliczny, makiawelistyczny, makiawelski – książk. podstępny, obłudny, bez skrupułów w dążeniu do celu (np. o postaci, taktyce, planie)
«Makiawel, Niccolò Machiavelli, 1469–1527, florencki historyk i myśliciel polityczny»
W swej głównej pracy Książę (1532) zawarł koncepcje polityczne zalecające stosowanie zasady „cel uświęca środki”, propagujące pragmatyzm i instrumentalizm w dążeniu do osiągnięcia zamierzonych celów politycznych; wyłożona w Księciu doktryna polityczna zwana jest od nazwiska autora makiawelizmem.
marsowy – książk. o wyrazie twarzy: groźny, nasrożony, srogi (np. o obliczu, minie, spojrzeniu)
«Mars, mit. rzym. bóg wojny, utożsamiany z greckim Aresem»
Ares był znienawidzony przez ludzi, a nawet innych bogów, gdyż patronował wojnie niszczycielskiej, rzucając się w wir najgorętszej walki to po jednej, to po drugiej stronie, niesyty mordu i gardzący prawem.
meandryczny – książk. zawiły, pełen nawrotów i zawirowań (np. o myśleniu, wywodzie, akcji)
«Meander, starożytna rzeka w Karii (Azja Mniejsza), obecnie Menderes w Turcji»
Rzeka ta, o bardzo krętym biegu, płynęła licznymi zakolami na zachód do Morza Egejskiego; meandrami określa się koliste zakręty koryta rzeki.
mefistofeliczny, mefistofelowy – książk. szatańsko przewrotny, podstępny, szyderczy; demoniczny (np. o uśmiechu, spojrzeniu, śmiechu)
«Mefistofeles, Mefisto, diabeł w podaniach o Fauście, zwłaszcza w tragedii Faust (1808–32) J.W. Goethego»
Postać nielegendarna, wymyślona w XVI wieku, występująca jedynie w ograniczonym kręgu literatury; cyniczny światowiec rodem z piekła, inteligentny zwodziciel, renesansowy libertyn pełen sarkazmu i drwiny, często rozmawiający z Bogiem i zawierający z nim układy, zgodził się służyć Faustowi w zamian za jego duszę.
menipejski – książk. sarkastycznie prześmiewczy, zjadliwie satyryczny, złośliwie drwiący, urągliwie szyderczy
«Menippos, grecki satyryk i filozof cynik z III w. p.n.e.»
W swych utworach krytykował ludzi i bogów w duchu filozofii cynickiej, słabostki swoich współczesnych komentując w sposób cyniczny i kąśliwy; z tego powodu przez jednego z późniejszych filozofów zwany był „najgłośniej warczącym i najboleśniej kąsającym psem”.
mentorski – książk. pouczający, kaznodziejski, belferski, dokuczliwie, apodyktycznie moralizatorski (np. o tonie)
«Mentor, mit. gr. przyjaciel Odyseusza i wychowawca jego syna Telemacha w Odysei Homera»
Pod jego opieką Odyseusz, wyruszając do Troi, pozostawił dom i kazał mu czuwać nad wszystkim; we własnej osobie występuje w Odysei tylko raz, strofując mieszkańców Itaki za tchórzostwo względem zalotników Penelopy.
mirmidoński – przest. malutki, karzełkowaty
«Myrmidonowie, mit. gr. mieszkańcy południowej Tesalii z Iliady Homera»
Słowo mirmidoński pochodzi z francuskiego myrmidon 'karzeł; człowiek nieduży, ale ważny, władczy', które wywodzi się od greckiego Myrmidones 'Myrmidonowie' – nazwa plemienia achajskiego, którego członkowie podczas wojny trojańskiej dowodzeni byli przez Achillesa.
narcystyczny, narcyzowaty – książk. odznaczający się, nacechowany narcyzmem, zakochany w sobie, w swojej urodzie (np. o zachwycie, skłonnościach, zapatrzeniu, o poecie)
«Narcyz, mit. gr. syn boga rzeki i nimfy, piękny młodzieniec niezwykłej urody»
Obdarzony niezwykłą urodą, stał się obiektem uczuć nimfy Echo, wzgardził jednak jej miłością, za co został ukarany przez Afrodytę – zakochał się w swoim odbiciu w strumieniu, co sprawiło, że zmarł trawiony tęsknotą za nieosiągalnym przedmiotem swego uczucia; po śmierci został zmieniony w kwiat nazwany jego imieniem.
olimpijski – książk. taki jak u bogów, mieszkańców Olimpu; boski, doskonały, majestatyczny, wyniosły (np. o postawie, uczcie, wyrazie twarzy)
«Olimp, mit. gr. siedziba bogów greckich, najwyższy masyw górski Grecji (2917 m n.p.m.)»
Wysokość i niedostępność masywu sprawiła, że starożytni Grecy tam właśnie umiejscawiali siedzibę bogów zwanych stąd olimpijskimi (olimpijczykami); zamieszkiwało tam dwunastu głównych bogów: Zeus, Hera, Apollo, Artemida, Hermes, Atena, Posejdon, Afrodyta, Hefajstos, Demeter, Hestia i Ares.
osjaniczny – książk. lit. mający cechy utworów przypisywanych Osjanowi; sentymentalny, melancholijny, romantyczny, nastrojowy, tajemniczy (np. o pieśni, kobiecie)
«Osjan, Ossian, Oisín, legendarny wojownik i bard celtycki, postać lit. wprowadzona w XVIII w. przez szkockiego poetę Jamesa Macphersona»
Był jednym z głównych bohaterów tzw. cyklu feniańskiego mitologii staroirlandzkiej, także narratorem opowieści określanych jako cykl osjański; historie te dały początek kierunkowi w literaturze europejskiej przełomu XVIII i XIX w. zwanemu osjanizmem, charakteryzującemu się nastrojowością, uczuciowością, tajemniczością i smutkiem.
paniczny – książk. powstały na skutek paniki, nacechowany paniką (np. o strachu, ucieczce)
«Pan, mit. gr. arkadyjski bóg pasterzy, opiekun stad, utożsamiany z rzymskim Faunem»
Miał postać człowieka z nogami, rogami i uszami kozła, był bóstwem lubieżnym, niedającym spokoju nimfom, które zmuszone były umykać mu; w pogoni za nimi wydawał przeraźliwe krzyki, zwłaszcza w upalnej ciszy południowej sjesty, gdy człowiek i przyroda śpią, budząc nagłą trwogę ludzi i popłoch wśród stad.
pantagrueliczny – książk. korzystający z uciech życia, nieznający miary; rubaszny, beztroski
«Pantagruel, bohater opowieści w pięciu księgach François Rabelais'go, określanych jako Gargantua i Pantagruel (1532–64)»
Syn Gargantui jest główną postacią dzieła, olbrzymem już w dzieciństwie odznaczającym się niezwykłą siłą; dokonuje szeregu bohaterskich czynów i otacza się towarzyszami symbolizującymi i wyrażającymi różne cechy i ideały wczesnego odrodzenia, z czasem sam coraz bardziej uosabiając człowieka renesansowego w poszukiwaniu wiedzy i dobrego życia.
platoniczny – książk. oparty na skłonności wyłącznie duchowej, pozbawiony zmysłowości (np. o uczuciu, miłości); niedążący do urzeczywistnienia, realizacji, niedający się urzeczywistnić, nierealny (np. o marzeniu, idei)
«Platon, ok. 427–347 p.n.e., grecki filozof, uczeń Sokratesa i nauczyciel Arystotelesa»
Uważał, że świat idei, choć nie dany nam bezpośrednio, jest realny i bardziej nasycony bytem niż świat materialny, który pozostaje tylko odbiciem i cieniem owego doskonałego świata; popularne dziś pojęcie „miłości platonicznej” bierze się jednak z Akademii Platońskiej, grupy uczonych florenckich z połowy XV wieku.
prometejski, prometeiczny – książk. wyrażający prometeizm, buntujący się przeciw siłom zła lub losowi, wynikający z takiego buntu, występujący w obronie praw ludzkości; heroiczny, tytaniczny, śmiały (np. o porywie, czynie, buncie, dziele, cierpieniu, postawie)
«Prometeusz, mit. gr. tytan, który wykradł ogień bogom i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzny byt»
Za ten czyn Zeus kazał przykuć Prometeusza do skały na Kaukazie, gdzie sęp przez wieczność miał wyżerać mu z ciała stale odrastającą wątrobę; postawę, której wyrazem jest poświęcenie się jednostki dla dobra i szczęścia ogółu lub dla szlachetnej idei, okupione długotrwałym cierpieniem, w początku XIX w. nazwano prometeizmem.
prometeuszowy – książk. przest. właściwy Prometeuszowi, taki jak u Prometeusza (np. o cierpieniu, poświęceniu)
«Prometeusz, mit. gr. tytan, który wykradł ogień bogom i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzny byt»
Za ten czyn Zeus kazał przykuć Prometeusza do skały na Kaukazie, gdzie sęp przez wieczność miał wyżerać mu z ciała stale odrastającą wątrobę; postawę, której wyrazem jest poświęcenie się jednostki dla dobra i szczęścia ogółu lub dla szlachetnej idei, okupione długotrwałym cierpieniem, w początku XIX w. nazwano prometeizmem.
proteuszowy – książk. właściwy proteuszowi, człowiekowi o zmiennych poglądach, taki jak u proteusza (np. o zmienności)
«Proteus, mit. gr. bóstwo morskie z wyspy Faros, jeden ze starców morskich, strzegący stad fok Posejdona»
Posiadał dar wieszczenia, ale też przeobrażania się w najróżniejsze postacie, skutkiem czego niemal niemożliwe było jego schwytanie; dokonał tego król Sparty, Menelaos, który nie wypuszczał z uścisku Proteusa przybierającego kolejno postacie różnych zwierząt, drzewa i wody – dopiero wówczas bożek powrócił do własnej postaci i przepowiedział królowi przyszłość.
pytyjski – książk. taki jak w przepowiedniach Pytii: niejasny, wieloznaczny, zagmatwany, niezrozumiały (np. o odpowiedzi, wyroku, przepowiedni, wróżbie)
«Pytia, wieszczka w Delfach, w świętym okręgu kultu Apollina»
Kapłanka Pytia w odpowiedzi na pytania błagalników wyrzucała z siebie słowa bez związku, jakoby w boskiej ekstazie, z których kapłan-prorok układał wyrocznie, również trudne do zrozumienia lub dwuznaczne; wyrocznię delficką uważano w świecie greckim za największy autorytet.
rabelaisowski – książk. odznaczający się dosadnością i rubasznym humorem przechodzącym w groteskę
«François Rabelais, ok. 1484–1553, francuski pisarz, humanista i lekarz»
Jego monumentalne dzieło, opowieść w pięciu księgach, określanych jako Gargantua i Pantagruel (1532–64), należy do największych osiągnięć francuskiego renesansu; przeniknięte jest umiłowaniem życia pod wszelkimi jego postaciami, charakteryzując się niezwykłym bogactwem wyobraźni, rubasznym humorem pełnym groteski i parodii oraz realizmem i dosadnością opisów.
sardanapalowy – przest. pełen zbytku, rozkoszy, wystawny, luksusowy
«Sardanapal, legendarny ostatni król Asyrii, państwa na terenach Mezopotamii»
Często utożsamiany z królem Asurbanipalem (VII w. p.n.e.), dla starożytnych Greków był uosobieniem rozpustnego, samowolnego tyrana, który w dodatku pod koniec swego panowania zniewieściał, nosząc damskie stroje; oblężony przez swoich zbuntowanych wodzów, podpalił własny pałac i zginął w nim wraz ze swym dworem.
seraficzny, seraficki – poet. anielsko piękny, czysty, niebiański; wzniosły, anielski
«serafin, anioł należący do najwyższych chórów hierarchii anielskiej»
Serafiny przedstawiane były jako istoty o trzech parach skrzydeł, w wizji biblijnego proroka Izajasza unoszące się nad tronem Boga i pełniące przy nim straż.
sfinksowy – książk. charakterystyczny dla sfinksa; tajemniczy, zagadkowy, nieprzenikniony (np. o wyrazie twarzy, odpowiedzi, zagadce, naturze)
«Sfinks, mit. gr. potwór o skrzydlatym tułowiu lwa i głowie kobiety, pożerający tych, którzy nie potrafili odgadnąć zadawanej przez niego zagadki»
Zesłany przez Herę, aby ukarać Teby za homoseksualne ciągoty ich króla, każdemu podróżnemu przechodzącemu przez wąwóz pod Tebami, gdzie się osiedlił, zadawał zagadkę, a osoby nieumiejące udzielić odpowiedzi (czyli wszystkich) zabijał i pożerał; zagadkę odgadł dopiero Edyp, wówczas Sfinks rzucił się w przepaść i zginął.
sowizdrzalski – książk. właściwy sowizdrzałowi, uosabiający humor i mądrość ludową; wesoły, kpiarski, psotny, błazeński (np. o żarcie, humorze, usposobieniu)
«Dyl Sowizdrzał, Till Eulenspiegel, legendarny niemiecki wieśniak z Brunszwiku, pojawiający się w literaturze od początku XVI w.»
Popularna postać ludowa, najgłośniejszy w Europie wesołek, błazen i figlarz, uosobienie mądrości i humoru ludowego, symbol przekory i negacji ustalonego porządku społecznego; wędrował z miejsca na miejsce, stale strojąc psikusy, a udając durnia, płatał figle chłopom i panom, biorąc odwet zdrowego rozumu chłopskiego na wyrafinowanych obyczajach i myśleniu człowieka wykształconego.
spartański – książk. przen. charakteryzujący się surowością, wielką prostotą, skromnością, wytrzymałością; surowy, prosty, skromny, pozbawiony wygód (np. o trybie życia, obyczajach, wychowaniu, wyposażeniu)
«Spartanie, mieszkańcy starożytnej Sparty, krainy w Grecji»
Mieszkańcy Sparty, a ściślej tylko spartiaci, jedyna grupa pełnoprawnych obywateli tego kraju, prowadzili na ogół życie koszarowe, poświęcone głównie ćwiczeniom wojskowym, unikając zbytku i wygód, przy zaniedbaniu życia rodzinnego, literatury czy sztuk pięknych; od najmłodszych lat wpajano im małomówność, hartowano ich na ból i niewygody, ucząc nieulękłości w obliczu niebezpieczeństwa.
stachanowski – pot. żart. iron. odnoszący się do stachanowca – człowieka pracującego dużo i bardzo szybko, ale często niestarannie, niedokładnie (np. o tempie)
«Aleksiej G. Stachanow, 1906–77, radziecki górnik i racjonalizator, przodownik pracy w kopalni w Donieckim Zagłębiu Węglowym»
Jego oszałamiające, rekordowe (choć niezbyt wiarygodne) osiągnięcie w wydobyciu węgla kamiennego (w r. 1935) zostało przez propagandę sowiecką wykreowane jako przykład do naśladowania w ruchu współzawodnictwa pracy; odtąd przodowników pracy w byłych krajach socjalistycznych nazywano stachanowcami.
sybilliński, sybiliński – książk. przen. proroczy, wieszczy (np. o przepowiedni)
«Sybilla z Kume (Kumańska), mit. gr.-rzym. wieszczka i kapłanka Apollina»
Najbardziej znana z długowiecznych prorokiń zwanych sybillami, słynna dzięki zbiorowi przepowiedni określanych jako księgi sybillińskie, które stanowiły źródło porad dla senatu rzymskiego w chwilach ciężkich dla państwa.
talmudyczny – książk. przen. trzymający się ściśle przepisów; formalistyczny (np. o ścisłości)
«Talmud, zbiór tradycyjnych praw judaizmu uzupełniających Stary Testament, spisywany od III w. p.n.e. do VI n.e.»
Uporządkowana kodyfikacja obejmująca całą sferę obyczajowości, zawarta w kilkuset obowiązkach i zakazach, składa się z dwóch części, z których druga jest bardzo precyzyjnym i obszernym komentarzem do pierwszej, zawierającej wyjaśnienia, jak przestrzegać prawa zawartego w Torze; księga jest od wieków głównym odniesieniem, do którego odwołują się rabini na całym świecie.
tycjanowski – książk. złocistorudy, rudopomarańczowy, taki jaki mają kobiety na obrazach Tycjana (zwł. o kolorze włosów, także o kobiecie)
«Tycjan, Tiziano Vecellio, ok. 1490–1576, włoski malarz epoki odrodzenia»
Jako renesansowy mistrz koloru i światła oraz wnikliwy portrecista wykształcił typ piękności kobiecej cechujący się m.in. złotorudym kolorem włosów, którym obdarzał wiele spośród swoich zmysłowych aktów kobiecych.
tytaniczny – książk. przekraczający, przewyższający zwykłe, normalne siły ludzkie (fizyczne lub psychiczne); nadludzki, potężny, olbrzymi (np. o sile, trudzie, wysiłku, pracy)
«tytani i tytanki (tytanidy), mit. gr. olbrzymowie, sześciu synów i sześć córek Uranosa i Gai, rodzeństwo cyklopów i hekatonchejrów»
Przeciwko nim zbuntował się Zeus (syn tytana Kronosa i tytanidy Rei), co spowodowało straszliwą walkę o władzę nad światem, zwaną tytanomachią; ostatecznie bogowie olimpijscy pod wodzą Zeusa pokonali tytanów i strącili ich do Tartaru.
utopijny – książk. niemający szans realizacji; nierealny, nieziszczalny (np. o idei, wierze, marzeniu, postulacie)
«Utopia, tytułowa wyspa z dzieła (1516) Thomasa More'a (Morusa)»
Dzieło przedstawia wizję idealnego, egalitarnego, sprawiedliwie zorgani-
zowanego społeczeństwa na fikcyjnej wyspie zwanej Utopią, z gruntu odmiennego od rzeczywistości, w której żyje autor i jego czytelnicy; zapoczątkowało literacki gatunek opowieści o doskonałym społeczeństwie opartym na wspólnocie dóbr i pracy, a sama utopia stała się również pojęciem filozoficzno-politycznym.
walenrodyczny, wallenrodyczny – książk. właściwy walenrodyzmowi (np. o postawie)
«Konrad Wallenrod, tytułowy bohater poematu (1828) Adama Mickiewicza»
Jest Litwinem pojmanym za młodu przez Krzyżaków i wychowywanym w Zakonie, w którym po latach zostaje Wielkim Mistrzem; niedołężnie prowadzoną kampanią przyczynia się do klęski wrogów swej prawdziwej ojczyzny, krusząc w ten sposób potęgę Zakonu.
wersalski – książk. odznaczający się wykwintnymi manierami; także: właściwy komuś wytwornemu, dobrze ułożonemu (np. o grzeczności, uprzejmości, manierach)
«Wersal, Versailles, pałac pod Paryżem, dawna rezydencja królów Francji»
Zbudowany w XVII w. przez króla Ludwika XIV zespół pałacowo-ogrodowy, stanowił szczytowe dzieło francuskiego klasycyzmu barokowego, za czasów Ludwika XV, syna poprzedniego króla, stając się symbolem królewskiej rozrzutności; za panowania obu Ludwików na dworze w Wersalu obowiązywały wytworne maniery, od których pochodzi obecne pojęcie wersalu.
werterowski – książk. cierpiący z powodu niespełnionej, nieszczęśliwej miłości, przewrażliwiony, pełen pesymizmu i melancholii
«Werter, Werther, tytułowy bohater powieści epistolarnej Cierpienia młodego Wertera (1774) J.W. Goethego»
Werter, młodzieniec uczuciowy i nadwrażliwy, zakochany w Lotte, narzeczonej swego przyjaciela, przekonany, że znalazł się w ślepej uliczce, wiedziony impulsem samozniszczenia, w geście rozpaczy odbiera sobie życie; dzieło Goethego odniosło wielki sukces, a wśród młodych romantyków zapanowała moda na naśladowanie głównego bohatera – jego wpływowi przypisywane były także niektóre samobójstwa.
