abderycki śmiech – książk. śmiech szyderczy, kpiarski, drwiący lub taki, którego nie można powstrzymać
«Abdera, miasto w starożytnej Tracji, którego mieszkańcy byli – w opinii ówczesnych Greków – tępi i ograniczeni»
Jednego z wywodzących się z Abdery filozofów, Demokryta, nazywano „śmiejącym się filozofem”, w odróżnieniu od melancholijnego Heraklita z Efezu.
achillesowa pięta – książk. czyjaś słaba strona, słabość, dziedzina, w której ktoś nie jest dobry; pięta Achillesa
«Achilles, główna postać i najdzielniejszy bohater Iliady Homera»
Jako dziecko zanurzony został przez matkę w wodach Styksu, dzięki czemu jego ciało stało się odporne na ciosy i rany prócz pięty, za którą był trzymany; zginął ugodzony w piętę strzałą przez królewicza trojańskiego Parysa.
archimedesowy problem – książk. problem niezmiernie trudny do rozwiązania, zawiły, skomplikowany
«Archimedes z Syrakuz, ok. 287–ok. 212 p.n.e., grecki mędrzec, fizyk i matematyk»
Według legendy na polecenie władcy Syrakuz miał ustalić, czy pewien złotnik nie dokonał oszustwa, dodając do rzekomo całkowicie złotej korony pewnej ilości srebra, co wydawało się zadaniem nie do wykonania; na pomysł rozwiązania mędrzec wpadł w wannie (słynny okrzyk Eureka!), a rezultatem było odkrycie prawa wyporu płynu, zwanego dziś prawem Archimedesa.
argusowe oczy, oko – książk. czujny, baczny, podejrzliwy wzrok, przed którym nic się nie ukryje (także w wyrażeniach, np. argusowa nieufność, czujność)
«Argus, mit. gr. olbrzymi, stuoki, nigdy nie śpiący potwór pilnujący nimfy Io na polecenie Hery»
Nimfa Io, zamieniona dla niepoznaki przez Herę w jałówkę i ukryta w jednej z jej świątyń, pilnowana była przez Argusa nieustannie; na polecenie Zeusa zabił go Hermes i uciął mu łeb, a Hera rozsypała oczy swego wiernego sługi na ogonie pawia.
atlasowe brzemię – książk. poet. ciężar nie do zniesienia, ponad ludzkie siły; brzemię Atlasa
«Atlas, mit. gr. jeden z tytanów, brat m.in. Prometeusza»
Za udział w tytanomachii został skazany przez Zeusa na wieczne dźwiganie sklepienia niebieskiego na barkach gdzieś na dalekim zachodzie; klasycznym jego wizerunkiem w sztuce jest postać męska dźwigająca na barkach nie niebo, lecz kulę ziemską.
attycka sól – książk. dowcip cięty i złośliwy, ale wytworny, w dobrym guście; połączenie subtelności, elegancji i ostrości dowcipu
«Attyka, kraina w starożytnej Grecji, z głównym miastem Atenami»
Ten sposób wypowiedzi typowy był zwłaszcza dla kultury językowej złotego wieku retoryki ateńskiej (od ok. poł. V w. do ok. poł. IV w. p.n.e.); genezą pojęcia jest znaczenie soli w starożytności, kiedy to utożsamiano ją ze smakiem i gustem, a „sól” głównie u Rzymian była częstym przenośnym określeniem dowcipu.
augiaszowa stajnia – książk. wielki nieporządek, sprawa zabałaganiona, którą tylko z najwyższym wysiłkiem można doprowadzić do ładu; brudne, zapuszczone, od dawna niesprzątane miejsce, pomieszczenie; stajnia Augiasza
«Augiasz, mit. gr. król Elidy, właściciel ogromnej stadniny»
Od lat nieczyszczone, niemożliwie brudne i zapuszczone stajnie oczyścił w ciągu jednej doby Herakles, co było szóstą z jego dwunastu prac; dokonał tego, przepuszczając przez stajnie nurty rzek Penejos i Alfejos.
bajońskie sumy – książk. zawrotne, olbrzymie sumy pieniędzy, często nieosiągalne dla kogoś; bajońska suma, neapolitańskie sumy
«Bajonna, Bayonne, miasto w Akwitanii (Francja)»
Napoleon w 1808 r. przyznał w Bajonnie Księstwu Warszawskiemu wielką sumę pieniędzy, stanowiącą przejęte przez niego wierzytelności pruskie; 21 milionów franków (płatnych w ciągu czterech lat) okazały się niemożliwe do wyegzekwowania.
balzakowski wiek – książk. wiek kobiety od 30 do 40 lat, dojrzałej, ale jeszcze atrakcyjnej
«Balzak, Honoré de Balzac, 1799–1850, francuski pisarz»
Tytułową bohaterką Kobiety trzydziestoletniej (1831–34) jest piękna Julia, zdradzająca niekochanego i niewiernego męża i mająca nieślubnego syna, co skutkuje licznymi nieszczęściami; Balzak po raz pierwszy w literaturze „odkrył” sprawę wieku kobiety 30-,40-letniej, według ówczesnych pojęć dość podstarzałej.
bazyliszkowaty, bazyliszkowy wzrok, oczy – książk. spojrzenie nienawistne, podstępne, nieżyczliwe; wzrok, oczy świdrujące kogoś; wzrok, oczy bazyliszka
«bazyliszek, legendarny i bajkowy stwór, mający zdolność zabijania wzrokiem i oddechem»
Potwór biblijny i średniowieczny, znany także w podaniach polskich, smok o postaci koguta lub indyka z ogonem żmii albo jaszczurki i oczami żaby, zabijający wzrokiem i oddechem; można było go zgładzić przy pomocy zwierciadła, w którym znajdował śmierć od własnego spojrzenia.
beockie uszy – przen. uszy nieczułe na muzykę albo krasomówstwo
«Beocja, kraina w starożytnej Grecji środkowej, z Tebami jako głównym miastem»
W opinii Ateńczyków mieszkańcy Beocji byli nieukami, baranimi łbami i niewykształconymi gburami, mimo że wywodziło się stamtąd kilka znakomitości, z Hezjodem i Plutarchem na czele.
chrystusowy wiek, chrystusowe lata – przen. 33. rok życia, wiek 33 lat, zwłaszcza u mężczyzn
«Chrystus, tytuł przydany Jezusowi z Nazaretu, Synowi Bożemu»
W momencie śmierci na krzyżu Jezus Chrystus miał 33 lata.
damoklesowy miecz – książk. coś, jakieś nieszczęście lub niebezpieczeństwo, stale komuś grożące; groźba wisząca nad człowiekiem beztrosko używającym darów życia, łask losu; symbol gróźb zatruwających każdą chwilę szczęścia; miecz Damoklesa
«Damokles, dworzanin tyrana Syrakuz, Dionizjusza Starszego»
Damokles zazdrościł tyranowi szczęśliwego życia i rozkoszy władzy, ten zatem, aby ukazać swemu słudze niepewność losu króla, usadził go na swoim miejscu przy obficie zastawionym stole, a nad głową kazał zawiesić miecz na końskim włosie, mający symbolizować nieustanne, podstępne niebezpieczeństwa grożące władcy.
danaidowy trud, wysiłek – książk. bezowocny, niekończący się trud, daremny, bezskuteczny wysiłek, praca bez końca i bez sensu; syzyfowa praca; beczka, praca Danaid
«Danaidy, mit. gr. 50 córek Danaosa, króla Argos»
Danaidy wbrew swej woli poślubiły pięćdziesięciu synów brata Danaosa, po czym na rozkaz ojca zasztyletowały ich w noc poślubną (z wyjątkiem jednej); zostały za to po śmierci skazane w Tartarze na wieczne napełnianie beczki bez dna wodą czerpaną sitami.
danajski dar – książk. złowieszczy podarunek, dar ofiarowany w złej intencji, przynoszący kłopoty i nieszczęścia; dar Danajów
«Danajowie, Danaowie, potomkowie Danaosa, króla Argos, później (u Homera): ogólnie Grecy»
Darem takim był koń trojański, podstępnie wprowadzony do Troi przez oblegających ją Danajów, tj. Greków; do tego wydarzenia nawiązuje łacińska fraza z Eneidy Wergiliusza: „Timeo Danaos et dona ferentes” – „Obawiam się Danajów (Greków), nawet gdy niosą dary”, funkcjonująca obecnie jako przysłowie mające zwrócić uwagę na ukryte intencje osób ofiarowujących pozornie bezinteresowne dary.
dantejskie sceny, piekło – przen. sceny wstrząsające, straszne, budzące grozę; zwykle w odniesieniu do ludzi ogarniętych paniką, rozpaczą, np. w momencie katastrofy, kataklizmu, w warunkach chaosu, w sytuacji bez wyjścia
«Dante Alighieri, 1265–1321, włoski poeta, wielka postać literatury światowej»
W Piekle, I części swego najważniejszego dzieła, Boskiej komedii, Dante zawarł obrazy dusz pokutujących w dziewięciu kręgach piekielnych.
deukaliońska powódź – książk. potop
«Deukalion, mit. gr. król Tesalii, syn tytana Prometeusza»
Był dobrym i sprawiedliwym władcą, wraz z żoną Pyrrą jako jedyny przetrwał potop zesłany przez Zeusa jako kara za zło ludzkości, dokonując tego na podstawie wskazówek, które władca Olimpu przekazywał przez Prometeusza.
diomedowa zamiana – książk. zamiana, z której korzyść ma tylko jedna strona; zamiana Diomedesa
«Diomedes, mit. gr. bohater eolski, najdzielniejszy po Achillesie wódz w wojnie trojańskiej»
Diomedes i Likijczyk Glaukos, uznawszy, że łączy ich dziedziczny związek gościnności, odstąpili od pojedynku, postanawiając zamienić się zbrojami; gorzej na tej zamianie wyszedł Glaukos, który za swoją złotą, wielkiej wartości zbroję otrzymał wielekroć mniej cenną, spiżową.
diomedowy przymus – książk. przymus absolutnie nieodparty
«Diomedes, mit. gr. bohater eolski, najdzielniejszy po Achillesie wódz w wojnie trojańskiej»
Gdy Diomedes i Odyseusz wykradli z Troi posąg Ateny, chytry Odys chciał zgładzić Diomeda, aby chwała za ten czyn przypadła tylko jemu; Diomedes jednak uniknął śmierci, związał Odysa i udał się z nim do obozu Greków, przymuszając go do tego płazem miecza.
egipskie ciemności – książk. nieprzeniknione, zupełne ciemności; kimeryjskie ciemności
«Egipt, państwo w płn.-wsch. Afryce, istniejące już w starożytności»
Wszechobecne ciemności były przedostatnią z dziesięciu plag spuszczonych przez Boga na Egipt za zatrzymanie przez faraona Izraelitów w niewoli.
elizejski spokój – książk. spokój taki, jaki panuje w krainie wiecznej szczęśliwości
«Pola Elizejskie, Elizjum, mit. gr.-rzym. Wyspy Szczęśliwe, zaświaty położone na zach. krańcu ziemi»
Były krainą wiosny i szczęścia, pięknymi łąkami asfodelowymi, miejscem wiecznego spokoju, pobytu dusz błogosławionych zmarłych; według różnych autorów (m.in. Homera, Wergiliusza) trafiali tam po śmierci krewni Zeusa, zmarli herosi o sprawiedliwych duszach oraz nieliczni szczęśliwi w nagrodę za dobre uczynki i uczciwy żywot.
ezopowy język – książk. język obrotny i celny, dowcipny, cięty; alegoryczny, mający charakter paraboli; zawoalowany sposób mówienia lub pisania o czymś
«Ezop, półlegendarny bajkopisarz grecki z VI w. p.n.e.»
Uchodził za twórcę dydaktyczno-moralizującej bajki zwierzęcej, utwory te wszakże nie były utworami dla dzieci, lecz dla dorosłych; z pozoru zabawne, zawierały gorzką prawdę i głęboką mądrość, a wyśmiewał w nich ludzi, ukazując ich pod postaciami zwierząt.
coś, ktoś na fidiaszową miarę – książk. coś (także ktoś) niepospolitego, wyrastającego ponad przeciętność, zwłaszcza dzieło o wielkiej wartości artystycznej; coś, ktoś na miarę Fidiasza
«Fidiasz, ok. 490–ok. 420 p.n.e., rzeźbiarz grecki»
Według opinii starożytnych był największym rzeźbiarzem greckim; do jego najsłynniejszych dokonań należał m.in. posąg Zeusa Olimpijskiego, zaliczany niegdyś do siedmiu cudów świata.
gordyjski węzeł – książk. bardzo zawiła, trudna do rozwikłania sprawa, zagmatwany problem nadający się do rozwiązania tylko w sposób radykalny
«Gordion, starożytna stolica Frygii, założona przez króla Gordiosa»
Przepowiednia głosiła, że kto rozwiąże kunsztowny węzeł z dereniowego łyka, którym niegdyś król Gordios przywiązał jarzmo swego rydwanu do dyszla, zostanie władcą świata; według podania pierwszym, który tego dokonał, był przybyły do miasta Aleksander Macedoński – nie mogąc węzła rozwiązać, rozciął go mieczem.
herkulesowa praca – przen. praca, której wykonanie przekracza ludzkie siły
«Herkules, mit. gr. zlatynizowane imię mitycznego herosa Heraklesa»
Najsłynniejszy i najulubieńszy z mitycznych herosów greckich odznaczał się nadludzką siłą i odwagą, dzięki którym wielokrotnie dokonywał bohaterskich czynów; najsłynniejszymi z nich było 12 niewyobrażalnie trudnych i niebezpiecznych prac, którym nie podołałby żaden inny śmiertelnik.
hiobowa wieść – książk. tragiczna, przerażająca, niepomyślna wiadomość o wielkim nieszczęściu
«Hiob, główna postać biblijnej Księgi Hioba»
Na prośbę Szatana Bóg zezwolił mu poddać niezwykłą pobożność Hioba bardzo ciężkim próbom; człowiek dotąd szczęśliwy i uczciwy nie stracił wiary w sprawiedliwość Boga pomimo zesłanych na niego nieszczęść (ubóstwo, choroby, śmierć bliskich), za co został przez niego wynagrodzony.
homerycki, homeryczny śmiech – książk. śmiech niepohamowany, szczery, gwałtowny, głośny
«Homer, grecki poeta z VIII w. p.n.e., uznawany za autora Iliady i Odysei»
Niepowstrzymany, „nieugaszony śmiech” zalotników Penelopy opisany został w Odysei; z kolei w Iliadzie w ten sposób śmieją się także bogowie podczas uczty, kiedy niezgrabny i kulawy Hefajstos – bóg ognia – usiłuje spełniać czynności podczaszego, wymagające dużej zręczności i elegancji.
homeryckie boje – książk. długotrwałe, zacięte, przewlekłe walki, spory, dyskusje
«Homer, grecki poeta z VIII w. p.n.e., uznawany za autora Iliady i Odysei»
Takie właśnie walki w wojnie trojańskiej, krwawe, bezpardonowe, zaciekłe, opisane są w Iliadzie.
ikarowe loty – książk. śmiałe plany, ryzykowne przedsięwzięcia, których realizacja może się skończyć tragicznie
«Ikar, mit. gr. syn Dedala, wynalazcy i rzemieślnika»
Podczas ucieczki z Krety, odbywanej na skonstruowanych przez Dedala skrzydłach, Ikar, wbrew przestrogom ojca, wzbił się zbyt wysoko w niebo, przez co gorące promienie słoneczne roztopiły wosk spajający pióra; skrzydła się rozpadły, a chłopiec runął do morza, zwanego odtąd Ikaryjskim (według innej wersji spadł na wyspę, nazwaną później Ikarią).
jakubowa drabina – żart. wysokie i strome schody
«Jakub, patriarcha biblijny z Księgi Rodzaju»
Gdy pewnego razu Jakub, będąc w podróży, zasnął na ziemi, podłożywszy sobie pod głowę kamień, ujrzał we śnie drabinę stojącą na ziemi i sięgającą nieba, po której wchodzili i schodzili aniołowie; Bóg przyrzekł wówczas jemu i jego potomstwu opiekę i błogosławieństwo.
janusowe oblicze – książk. oblicze zagadkowe, zmienne, dwuznaczne, dwustronne; dwie różne strony czegoś, dwa aspekty jakiejś sprawy, dwustronny lub dwuznaczny charakter czegoś; czyjaś dwulicowość
«Janus, mit. rzym. staroitalski bóg wejść i przejść, drzwi i bram każdego domu i miasta»
Jego wizerunki, umieszczane na drzwiach i bramach, miały dwie twarze zwrócone w przeciwnych kierunkach, które symbolizowały przyszłość i przeszłość.
jerychońskie trąby – przen. bardzo silny, głośny dźwięk
«Jerycho, miasto w dolinie Jordanu, jedno z najstarszych osiedli ludzkich»
Według Biblii miasto zostało zdobyte przez Izraelitów pod wodzą Jozuego siódmego dnia oblężenia, gdy rozpadły się jego mury od dźwięku siedmiu trąb, którymi bezustannie trąbiło siedmiu kapłanów podczas siedmiu okrążeń miasta.
judaszowe srebrniki – książk. pieniądze otrzymane za zdradzenie kogoś lub czegoś; zapłata za zdradę
«Judasz Iszkariot, jeden z 12 apostołów Chrystusa»
Tradycyjnie uznawany jest za zdrajcę, który wydał Chrystusa władzom żydowskim za cenę 30 srebrników, wskazując go pocałunkiem; według legendy miał płomiennie rude włosy i brodę.
judaszowe włosy – książk. włosy rude
«Judasz Iszkariot, jeden z 12 apostołów Chrystusa»
Tradycyjnie uznawany jest za zdrajcę, który wydał Chrystusa władzom żydowskim za cenę 30 srebrników, wskazując go pocałunkiem; według legendy miał płomiennie rude włosy i brodę.
judaszowy pocałunek – książk. pocałunek nieszczery, maskujący nieżyczliwe, wrogie zamiary wobec kogoś; fałszywa, obłudna nieszczerość lub czułość
«Judasz Iszkariot, jeden z 12 apostołów Chrystusa»
Tradycyjnie uznawany jest za zdrajcę, który wydał Chrystusa władzom żydowskim za cenę 30 srebrników, wskazując go pocałunkiem; według legendy miał płomiennie rude włosy i brodę.
kadmejskie zwycięstwo – książk. zwycięstwo równie tragiczne dla zwycięzcy i dla zwyciężonego
«Kadmos, mit. gr. syn króla fenickiego Agenora, założyciel Teb»
Kadmos, wysłany przez ojca na poszukiwanie swej porwanej siostry Europy, po długiej wędrówce osiadł w Beocji, gdzie zasiał w ziemi zęby smoka, którego zabił, z nich zaś wyrośli zbrojni wojownicy, którzy pozabijali się nawzajem (z wyjątkiem pięciu); później również dwaj synowie Edypa z rodu Kadmosa pozabijali się nawzajem w bratobójczej walce o Teby.
kafkowska sytuacja – książk. sytuacja absurdalna, koszmarna, niezrozumiała, zmuszająca do działań, których prawdziwy sens pozostaje niejasny
«Franz Kafka, 1883–1924, pisarz austriacki»
W swej prozie oddawał stan zagubienia i bezsilności jednostki wobec mechanizmów władzy pozbawionych wszelkiego racjonalizmu; najgłośniejsze tego odzwierciedlenie znalazł w powieści Proces (1925), której bohater, Józef K., postawiony w stan oskarżenia z bliżej nieokreślonych powodów, próbuje dotrzeć do istoty prawa i wymiaru sprawiedliwości.
kainowa zbrodnia – książk. bratobójstwo
«Kain, według Biblii: pierworodny syn Adama i Ewy, brat Abla»
Gdy pewnego razu obaj bracia złożyli Bogu ofiary – Kain z płodów ziemi, Abel z owiec – Bóg przyjął ofiarę Abla, a Kaina odrzucił; ten, rozgniewany, zabił brata, za co został przez Boga wygnany na wschód od Edenu i naznaczony przekleństwem.
kainowe piętno – książk. piętno, znamię zbrodniarza, zabójcy brata albo rodaka
«Kain, według Biblii: pierworodny syn Adama i Ewy, brat Abla»
Gdy pewnego razu obaj bracia złożyli Bogu ofiary – Kain z płodów ziemi, Abel z owiec – Bóg przyjął ofiarę Abla, a Kaina odrzucił; ten, rozgniewany, zabił brata, za co został przez Boga wygnany na wschód od Edenu i naznaczony przekleństwem.
kastalski zdrój, kastalskie źródło – książk. poet. źródło dające natchnienie do czegoś
«Kastalia, mit. gr. święte źródło w Delfach, u podnóża Parnasu»
Było poświęcone Apollinowi i muzom, od czasów hellenistycznych (III–I w. p.n.e.) uważane za symbol natchnienia poetyckiego.
kaudyńskie jarzmo – książk. trudna sytuacja, z której można wyjść jedynie kosztem największego upokorzenia
«Wąwóz Kaudyński, wąwóz w staroż. Italii w pobliżu miasta Caudium»
W tzw. II wojnie samnickiej w 321 r. p.n.e. wojsko rzymskie zostało pokonane w wąwozie przez Samnitów i rozbrojone; Rzymianie musieli przejść gęsiego pod jarzmem z trzech spis (rodzaj długiej broni kłującej), co uważano za szczyt hańby.
kimeryjskie ciemności – książk. nieprzeniknione, zupełne ciemności; egipskie ciemności
«Kimeryjczycy, Kimmeriowie, starożytny lud zamieszkujący stepy u ujścia Donu i Dniestru oraz Krym»
U Homera w Odysei Kimeryjczycy byli bajecznym ludem, którego gród okryty był mgłą i chmurami, nigdy nie docierały tam promienie słońca, a nad całym narodem rozciągała się zabójcza noc; miasto było ostatnią ludzką siedzibą przed wejściem do Hadesu, krainy zmarłych znajdującej się na krańcu świata.
krakowskim targiem – pot. dojść do porozumienia w ten sposób, że każda z układających się stron odstępuje od części swych żądań; kompromisowo
«Kraków, miasto w Małopolsce, do 1795 r. stolica Polski»
Już w XVII w. na Starym Kleparzu w Krakowie – żeby coś kupić – należało się targować ze sprzedawcą; jak powszechnie było wiadomo, kupcy wyznaczali za oferowane do sprzedaży towary ceny o wiele wyższe od tych, których naprawdę oczekiwali, mieszczanie zaś chcieli owe dobra nabyć jak najtaniej, w rezultacie czego dobijano targu, gdy kupiec spuszczał z ceny nawet połowę, a nabywca płacił o połowę więcej.
lemnijskie czyny – książk. czyny bardzo okrutne
«Lemnos, Limnos, mit. gr. wyspa na Morzu Egejskim, na której zatrzymali się Argonauci w swej podróży»
Znajdowało się tam państwo kobiet, które nie były zadowolone ze swych mężów, dlatego też przestały składać ofiary bogini Afrodycie, za co ta zesłała na nie przykry zapach, skutkiem czego mężczyźni znaleźli sobie konkubiny z Tracji; spowodowało to, że lemnijskie kobiety zamordowały okrutnie swoich mężów za zdradę.
lukullusowa uczta – książk. uczta, biesiada odznaczająca się przepychem, wystawnością i obfitością wykwintnych potraw
«Lukullus, Lucius Licinius Lucullus, ok. 117–57 p.n.e., wódz rzymski»
Wycofawszy się z działalności politycznej, dzięki łupom nagromadzonym w wojnach ostatnie lata życia spędził w luksusie, m.in. spraszając przyjaciół na wystawne uczty pełne najdroższych i najbardziej wyszukanych dań i napojów.
madejowe łoże – książk. żart. bardzo niewygodne łóżko
«Madej, zbójca z bajki świętokrzyskiej (będącej wariantem legendy zachodnioeuropejskiej)»
Był zbójnikiem, który swoich ofiar nie pozostawiał przy życiu, zamordował także własnego ojca; po śmierci czekało na niego w piekle ogniste łoże, nabite nożami i kolcami, będące karą za jego zbrodnie na ziemi.
matuzalemowy, matuzalowy wiek, lata – książk. sędziwy, bardzo podeszły wiek, lata późnej starości
«Matuzalem, Matuzal, Metuszelach, biblijny patriarcha, dziadek Noego»
Najdługowieczniejszy z ludzi wspomnianych w Biblii (w Księdze Rodzaju), żył jakoby 969 lat; erę tak długich lat życia niejako „zakończył” jego wnuk Noe (żył 950 lat) i od zesłanego przez Boga potopu średni czas życia pozostał przy wartościach, jakie znamy obecnie, stąd określenie matuzalemowy wiek odnoszące się do ludzi wyjątkowo sędziwych (zwykle mających co najmniej 90 lat).
megarejskie łzy – książk. płacz nieszczery, udawany, umyślnie, sztucznie wywołany, fałszywe ubolewanie, współczucie; krokodyle łzy
«Megara, miasto w Grecji, w zachodniej Attyce»
W starożytności miasto słynęło z handlu cebulą; jak wiadomo, podczas krojenia tego warzywa wydzielają się z niego substancje dostające się do oczu i w rezultacie przyprawiające je o pieczenie i łzawienie.
melijski głód – książk. klęska, widmo głodu
«Melos, starożytne miasto i wyspa w Grecji, obecnie Milos»
W czasie wojny peloponeskiej (416–415 p.n.e.), gdy Ateńczycy zniszczyli Melos, podczas oblężenia panował wielki głód; o „melijskich głodomorach” wspomina ówczesny dramatopisarz Arystofanes w komedii Ptaki.
midasowe dotknięcie – książk. dryg do robienia złotych interesów na byle czym, zdolność do podejmowania okazyjnych, ale zyskownych przedsięwzięć
«Midas, mit. gr. legendarny król Frygii, słynny z bogactw»
Wciąż niesyty bogactw król otrzymał na swoją własną prośbę od boga Dionizosa dar przemieniania w złoto wszystkiego, czego dotknie; gdy jednak i pożywienie stawało się złotem od najlżejszego dotyku, król przejrzał na oczy i uprosił boga o cofnięcie tego daru.
midasowe uszy – książk. ośle uszy, widoma oznaka głupoty, zarozumiałości, złego gustu
«Midas, mit. gr. legendarny król Frygii, słynny z bogactw»
Podczas konkursu muzycznego pomiędzy bogiem Apollinem a sylenem Marsjaszem król Midas jako jedyny z sędziów przyznał zwycięstwo Marsjaszowi; oburzony Apollo sprawił, że Midasowi wyrosły ośle uszy, które ten później musiał ukrywać pod czapką.
neapolitańskie sumy – książk. obiecane bogactwa, które się jednak nie realizują; zawrotne, olbrzymie sumy pieniędzy, często nieosiągalne dla kogoś; bajońskie sumy
«Neapol, Napoli, miasto w Kampanii, Włochy»
W 1556 r. królowa Bona wywiozła z Polski i pożyczyła królowi neapolitańskiemu Filipowi II ok. 430 tys. dukatów w złocie; po śmierci królowej, mimo starań Zygmunta Augusta, udało się odzyskać zaledwie znikomą część tej sumy, która nigdy nie została Polsce zwrócona.
olimpijski spokój – książk. spokój niezmącony, niewzruszony, niezachwiany
«Olimp, mit. gr. siedziba bogów greckich, najwyższy masyw górski Grecji (2917 m n.p.m.)»
Wysokość i niedostępność masywu sprawiła, że starożytni Grecy tam właśnie umiejscawiali siedzibę bogów zwanych stąd olimpijskimi (olimpijczykami); na Olimpie panowała wieczna wiosna, żadne chmury nie spowijały czystego powietrza, nie wiały zimne wiatry ani dzikie zwierzęta nie miały tam dostępu – w miejscu tym bogowie pędzili szczęśliwe życie, rządząc światem starożytnym.
parnasowe harce – książk. popisy wierszopisarskie
«Parnas, mit. gr. jedna z siedzib Apollina i muz, obecnie masyw górski w środkowej Grecji»
Jeden z dwóch szczytów Parnasu poświęcony był Dionizosowi, drugi zaś Apollinowi przewodzącemu muzom, dziewięciu boginiom poezji, literatury, muzyki i tańca; u stóp Parnasu Apollo założył przybytek swojej wyroczni, Delfy – znajdujące się w ich świętym okręgu źródło kastalskie było dla rzymskich poetów źródłem natchnienia poetyckiego.
partyjska strzała – książk. trafne, ostre, celne, dotkliwe słowa wypowiedziane na odchodnym, tuż przed odejściem, rozstaniem
«Partia, starożytna kraina w Iranie, zamieszkana przez Partów»
Partowie słynęli z taktyki walki polegającej na tym, że w czasie potyczki lub bitwy, udając ucieczkę w popłochu, siedząc na grzbietach galopujących koni, z niezwykłą celnością razili goniącego ich wroga strzałami z łuków, strzelając przez ramię.
platoniczna miłość – książk. pot. miłość oparta na skłonności wyłącznie duchowej, pozbawiona pierwiastka zmysłowego
«Platon, ok. 427–347 p.n.e., grecki filozof, uczeń Sokratesa i nauczyciel Arystotelesa»
Uważał, że świat idei, choć nie dany nam bezpośrednio, jest realny i bardziej nasycony bytem niż świat materialny, który pozostaje tylko odbiciem i cieniem owego doskonałego świata; popularne dziś pojęcie „miłości platonicznej” bierze się jednak z Akademii Platońskiej, grupy uczonych florenckich z połowy XV wieku.
potiomkinowskie wsie – książk. łudzące, świetne pozory przysłaniające nędzną, smutną rzeczywistość; fasadowość, efekciarstwo
«książę Grigorij A. Potiomkin, 1739–91, feldmarszałek rosyjski, namiestnik Krymu»
W czasie podróży carycy Katarzyny II (której był faworytem) po Dnieprze i Krymie z jego rozkazu naprędce sklecono dekoracje i makiety przedstawiające zamożne wsie, pałace i parki, ustawiane wzdłuż dróg na czas przejazdu carycy, mające dać obraz kwitnącego kraju pod jego zarządem.
prokrustowe łoże – książk. sytuacja, system, doktryna, w której coś jest gwałtem naginane, dostosowywane do sztywnego schematu, sytuacja niezwykle trudna, nie do zniesienia; łoże Prokrusta
«Prokrust, mit. gr. przydomek attyckiego rozbójnika Damastesa»
Między Megarą a Atenami napadał na podróżnych i torturował ich, dopasowując ich do rozmiarów swego łoża przez rozciąganie ciała bądź przycinanie nóg (według niektórych wersji mitu zbój miał dwa łoża: krótkie dla wysokich ofiar i długie dla niewysokich); sam zginął w ten sposób z ręki powracającego do ojczyzny Tezeusza.
pyrrusowe zwycięstwo – książk. zwycięstwo pozorne, osiągnięte zbyt wysokim kosztem, niewspółmierne do poniesionych strat
«Pyrrus, 319–272 p.n.e., król Epiru, krainy w staroż. Grecji»
W starożytności cieszył się opinią wybitnego wodza, najlepszego po Aleksandrze Wielkim; przeciwstawiając się ekspansji Rzymu, odniósł zwycięstwa nad legionami rzymskimi pod Herakleją i Auskulum, okupione jednak olbrzymimi stratami (miał wówczas jakoby powiedzieć: „Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy zgubieni”).
rubensowskie kształty – książk. obfite, pełne, pulchne, okrągłe, tęgie kształty ciała, zwłaszcza u kobiety
«Peter Paul Rubens, 1577–1640, flamandzki malarz, rysownik i grafik»
Stworzył styl o niepowtarzalnych walorach malowniczości i dynamiki, m.in. w dziełach o tematyce mitologicznej, w których dawał wyraz barokowemu kultowi zdrowego i silnego ciała człowieka – malowane przez niego akty kobiece odznaczały się obfitością kształtów, pełnych krągłości i pulchności, stanowiących wówczas ideał urody.
salomonowy wyrok – książk. wyrok mądry i sprawiedliwy, choć niespodziewanie prosty, o zaskakującej formule rozstrzygnięcia
«Salomon, zm. ok 925 r. p.n.e., król Izraela, syn Dawida i Batszeby»
Uznawany był za najwybitniejszego króla izraelskiego, słynął zwłaszcza z mądrości i wydawania sprawiedliwych sądów, z których najbardziej znany jest opisany w biblijnej anegdocie wyrok w sprawie dwóch kobiet wzajemnie oskarżających się przed królem o odebranie sobie dziecka; Biblia również Salomonowi przypisuje autorstwo licznych pieśni i przysłów, co jest raczej nieprawdą.
stentorowy głos, śmiech – książk. głos lub śmiech potężny, silny, bardzo donośny
«Stentor, mit. gr. herold wojsk greckich w Iliadzie Homera»
Achajski wojownik wspomniany jest w poemacie zaledwie raz: „spiżowym głosem grzmiał jak pięćdziesięciu ludzi”; Hera przybrała jego postać, aby zagrzewać Achajów do walki.
syreni głos, śpiew – książk. głos lub śpiew czarujący, urzekający pięknem, uwodzicielski, kusicielski
«syreny, mit. gr. pół kobiety, pół ptaki, nimfy morskie obdarzone uwodzicielskim głosem doprowadzającym do zguby tych, którzy go słuchają»
Do ich wyspy przybijali żeglarze, wsłuchani w ich nieziemski, cudowny śpiew, i zapomniawszy o całym świecie, pozwalali swym okrętom rozbijać się o skały, sami też wychodzili na ląd na własną zgubę; ich kuszeniu oparł się Odyseusz, zatykając swoim towarzyszom na okręcie uszy woskiem, a sam każąc przywiązać się do masztu, aby bezpiecznie nacieszyć się pieśnią syren.
syzyfowa praca – książk. ciężka praca bez końca, nieprzynosząca żadnych rezultatów mimo wielkich wysiłków; bezowocny trud
«Syzyf, mit. gr. syn króla Tesalii, legendarny założyciel i król Koryntu»
Słynął jako najprzebieglejszy z ludzi, który kilkakrotnie wyprowadził w pole bogów, zdradzając ich tajemnice i narażając się im; został za to ukarany zesłaniem do Tartaru, gdzie po wsze czasy musi z niezmiernym mozołem wtaczać na górę olbrzymi głaz, który blisko szczytu na powrót się stacza, i w ten sposób cały wysiłek rozpoczyna się od nowa.
tantalowe męki, cierpienia – książk. cierpienia wynikające z niemożności zaspokojenia pragnień, z dręczącego pożądania rzeczy znajdujących się blisko, a jednak nieosiągalnych; cierpienia, męki Tantala
«Tantal, mit. gr. syn Zeusa, bogaty król Lidii»
Często zapraszany przez bogów na uczty na Olimpie, wystawiał na próbę ich wszechwiedzę, wykradając i rozpowiadając wśród śmiertelnych ich tajemnice; został za to przez nich zesłany do Tartaru, gdzie po wsze czasy musi cierpieć męki pragnienia i głodu, stojąc w wodzie, której nie może się napić, i pod drzewem pełnym owoców uchylających się przed jego dotykiem.
trojański koń – książk. ktoś lub coś podstępnie wprowadzone do jakiegoś środowiska, aby działać na jego szkodę; zdobycz przynosząca zgubę; złowrogi, niebezpieczny podarunek
«Troja, mit. gr. gród w Azji Mniejszej, o który toczyła się wojna trojańska»
Grecy zbudowali wielkiego drewnianego konia, w jego wydrążonym brzuchu ukrywając swych najdzielniejszych wojowników, pozostawili go w swoim obozie, a sami jakoby wsiedli na okręty i odpłynęli; gdy Trojanie wciągnęli konia w mury miasta, w nocy Grecy wyszli na zewnątrz i otworzyli bramy, aby wpuścić swych towarzyszy – w ten sposób Troja została wreszcie po dziesięciu latach zdobyta.
