przenieść się, pójść, odejść na łono Abrahama – książk. umrzeć (także w wyrażeniu: pójść do Abrahama na piwo)
«Abraham, protoplasta i patriarcha narodu izraelskiego, z którym Bóg zawarł przymierze, przeznaczając mu Ziemię Obiecaną»
Łonem Abrahama św. Augustyn nazywał odległe, tajemne i zaciszne ustronie, w którym przebywał Abraham; miejsce w otchłani przeznaczone dla wybranych, czyli potomków Abrahama.
w stroju Adama – książk. żart. nago
«Adam, według Biblii: pierwszy człowiek na Ziemi, którego Bóg stworzył na swoje podobieństwo»
Adam i Ewa byli w Raju nadzy, nie wstydzili się jednak nagości, dopóki nie zjedli owocu z drzewa wiadomości dobrego i złego; wówczas ujrzeli swą nagość i zakryli się liśćmi figowymi.
chodzić od Annasza do Kajfasza – książk. chodzić od jednej osoby lub instytucji do drugiej, usiłując bezskutecznie załatwić jakąś sprawę
«Annasz, żydowski arcykapłan, teść kapłana Kajfasza»
Gdy Chrystusa przyprowadzono do Annasza, ten, nie chcąc podjąć decyzji o ukrzyżowaniu, odesłał go do Kajfasza.
odsyłać kogoś od Annasza do Kajfasza – książk. kierować kogoś do coraz to innego urzędu lub osoby, nie chcąc załatwić jego sprawy
«Annasz, żydowski arcykapłan, teść kapłana Kajfasza»
Gdy Chrystusa przyprowadzono do Annasza, ten, nie chcąc podjąć decyzji o ukrzyżowaniu, odesłał go do Kajfasza.
pisz do mnie na Berdyczów – książk. żart. nie chcę cię znać, między nami wszystko skończone, odczepże się ode mnie, nie dam się nabrać, bywaj zdrów
«Berdyczów, miasto w zachodniej Ukrainie, w XVI w. wchodzące w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów»
W XVIII w. miasto stało się ważnym centrum handlu dalekosiężnego, a Berdyczów był przez kilka miesięcy jedynym i pewnym adresem, pod którym dostępni byli kupcy z całej Europy; być może powiedzenie pochodzi także od rzekomo źle niegdyś funkcjonującej poczty na Kresach polskich.
iść, pójść do Canossy, Kanossy – książk. ukorzyć się, upokorzyć się, wyrazić skruchę, uznać publicznie swój błąd
«Canossa, Kanossa, wieś w północnych Włoszech, w pobliżu Reggio nell'Emilia»
W roku 1077 we wsi Canossa, na zamku Attonich, król niemiecki Henryk IV, popadłszy w konflikt z papiestwem i wyklęty przez papieża Grzegorza VII, ukorzył się przed nim.
pod egidą – książk. pod opieką, patronatem, pod czyimś przewodnictwem, wpływem
«egida, mit. gr. tarcza Zeusa, wykonana dla niego przez Hefajstosa»
Była początkowo atrybutem Zeusa, złota lub sporządzona ze skóry kozy Amaltei; później z egidą przedstawiano Atenę, która umieściła na niej głowę gorgony Meduzy.
w stroju Ewy – książk. żart. nago
«Ewa, według Biblii: pierwsza kobieta na Ziemi, towarzyszka Adama, którą Bóg stworzył z jego żebra»
Adam i Ewa byli w Raju nadzy, nie wstydzili się jednak nagości, dopóki nie zjedli owocu z drzewa wiadomości dobrego i złego; wówczas ujrzeli swą nagość i zakryli się liśćmi figowymi.
odrodzić się, powstać jak Feniks z popiołów – książk. powstać od nowa po całkowitym zniszczeniu; regenerować się, zmartwychwstawać
«Feniks, ptak spalający się na stosie i ponownie odradzający z własnych popiołów»
Złocistoskrzydły mityczny ptak, znany zwłaszcza w starożytnym Egipcie, związany był z kultem słońca; co 500 lat, u końca życia, budował sobie gniazdo, podkładał pod nie ogień i spalał się w nim, po czym wyskakiwał z popiołów jako młody ptak, aby powrócić na stos po kolejnych 500 latach.
spotkać się pod Filippi – książk. spotkać się ze swym przeznaczeniem, z nieubłaganym losem, gwałtowną śmiercią; nie uniknąć przeznaczenia
«Filippi, starożytne miasto w Tracji, założone przez króla Filipa Macedońskiego»
Według legendy w 42 r. p.n.e. pod Abydos w namiocie Brutusa ukazała się zjawa, która przepowiedziała mu śmierć słowami „Zobaczysz mnie pod Filippi”; tak też się stało, po klęsce pod Filippi (wojska Brutusa i Kasjusza zostały pokonane przez siły Marka Antoniusza i Oktawiana Augusta) Brutus odebrał sobie życie, przebiwszy się mieczem.
czekać na Godota – książk. czekać nie wiadomo na co, nic nie robiąc w danej sprawie, na kogoś, kto się nie zjawi, lub na coś, co się nie zdarzy; czekać nadaremnie
«Godot, tytułowa postać dramatu Czekając na Godota (1953) Samuela Becketta»
Bohaterowie sztuki, bezdomni włóczędzy Estragon i Vladimir (Gogo i Didi), przy drodze czekają na przybycie tajemniczego Godota, który ma być ich zbawieniem; ma przyjść „jutro”, o czym obu stale przekonuje Chłopiec, jednak Godot nie pojawia się nigdy.
przeciąć, rozciąć węzeł gordyjski – książk. rozstrzygnąć bardzo trudną, zagmatwaną sprawę w sposób stanowczy, radykalny, gwałtowny, także nieformalny, nieprzepisowy
«Gordion, starożytna stolica Frygii, założona przez króla Gordiosa»
Przepowiednia głosiła, że kto rozwiąże kunsztowny węzeł z dereniowego łyka, którym niegdyś król Gordios przywiązał jarzmo swego rydwanu do dyszla, zostanie władcą świata; według podania pierwszym, który tego dokonał, był przybyły do miasta Aleksander Macedoński – nie mogąc węzła rozwiązać, rozciął go mieczem.
hamletyzować – książk. przeżywać rozterki wewnętrzne, roztrząsać, analizować swe przeżycia i stany, nie mogąc powziąć decyzji, nie umiejąc zdecydować się na czyn
«Hamlet, duński książę, tytułowy bohater tragedii (1600) Williama Szekspira»
Księciu Jutlandii, Hamletowi, objawia się duch zmarłego ojca, który zdradza mu, przez kogo został otruty; Hamlet usiłuje zdobyć dowody zbrodni, lecz nadaremnie, czego skutkiem jest jego wahanie, brak zdecydowania, wewnętrzne rozdarcie i niemożność przejścia do czynu, a to wszystko potęgowane jest nieustanną skłonnością do roztrząsania stanów własnej duszy.
mentorować – książk. być czyimś mentorem – doradcą i nauczycielem; stale pouczać innych, moralizować, prawić morały
«Mentor, mit. gr. przyjaciel Odyseusza i wychowawca jego syna Telemacha w Odysei Homera»
Pod jego opieką Odyseusz, wyruszając do Troi, pozostawił dom i kazał mu czuwać nad wszystkim; we własnej osobie występuje w Odysei tylko raz, strofując mieszkańców Itaki za tchórzostwo względem zalotników Penelopy.
w objęciach, na łonie Morfeusza – książk. we śnie (np. być pogrążonym, znaleźć się, spać)
«Morfeusz, mit. gr. skrzydlaty bożek marzeń sennych, syn Hypnosa (Snu)»
Zsyłał marzenia senne o ludzkich kształtach, dowolnych postaciach; jego brat Ikelos naśladował w snach zwierzęta, a Fantasos przybierał kształty rzeczy nieożywionych.
dosiąść Pegaza, wsiąść na Pegaza – książk. poczuć natchnienie poetyckie, zacząć pisać wiersze
«Pegaz, mit. gr. skrzydlaty koń Zeusa, któremu nosił grom i błyskawice»
Wyskoczył z łona gorgony Meduzy, gdy Perseusz odciął jej głowę – później dosiadał go Bellerofont, który pokonał Chimerę, a w końcu wzleciał na Olimp; spod jego kopyta wytrysnęło w gaju muz na stoku góry Helikon źródło Hippokrene, dzięki czemu w czasach nowożytnych Pegaz stał się symbolem poetyckiego natchnienia (wcześniej w czasach rzymskich symbolizował nieśmiertelność).
stawiać Pelion na Ossę, stawiać Ossę na Pelion – książk. dokonywać niezwykle skomplikowanego i potężnego dzieła; przen. iron. zużywać ogrom energii i przedsiębiorczości na coś nikłego
«Pelion, mit. gr. pasmo górskie w Grecji, obecnie Pilion»
Olbrzymy Otos i Efialtes, synowie Posejdona, postanowili dostać się do nieba i stamtąd zaatakować bogów olimpijskich; aby sięgnąć nieba, zamierzali górę Pelion położyć na inną górę, Ossę (albo Ossę na Pelion), jednak pioruny Zeusa udaremniły ten plan.
pleść, bredzić jak Piekarski na mękach – książk. pot. mówić bez sensu, pleść bzdury, gadać od rzeczy
«Michał Piekarski, ok. 1590–1620, szlachcic, pierwszy w dziejach Polski zamachowiec na życie króla»
15 XI 1620 r. Piekarski napadł na króla Zygmunta III w katedrze św. Jana w Warszawie i ranił go czekanem; został skazany na śmierć przez rozszarpanie końmi, a uprzednio poddany okrutnym torturom, podczas których złożył mętne zeznania niewyjaśniające przyczyn zamachu.
jak Piłat w Credo – książk. niepotrzebnie, zbędnie, niestosownie, nie w porę lub nie na miejscu (np. w wyrażeniach: wlazł jak Piłat w Credo, potrzebny jak Piłat w Credo)
«Piłat Poncjusz, Pilatus Pontius, prefekt rzymski Judei z I w., który zatwierdził wyrok śmierci wydany na Jezusa przez sanhedryn»
Wyrażenie odnosi się do słów ze Składu Apostolskiego (chrześcijańskiego wyznania wiary), czyli Creda, „umęczon pod Ponckim Piłatem”, w którym imię pogańskiego prokuratora może razić.
przekroczyć, przejść Rubikon – książk. zrobić decydujący krok, powziąć nieodwołalną decyzję; spalić za sobą mosty
«Rubikon, rzeka stanowiąca granicę między Italią a Galią Przedalpejską, obecnie rzeka Montone lub Fiumicino w północnych Włoszech»
W 49 r. p.n.e. Juliusz Cezar, wówczas namiestnik Galii, ze swoimi legionami opuścił prowincję (łamiąc tym samym rozkazy senatu) i przekroczył rzekę, podążając do Rzymu – rozpoczął w ten sposób trzyletnią wojnę domową, która dała mu pełnię władzy; przy przekroczeniu Rubikonu miał wówczas wypowiedzieć słynne słowa alea iacta est 'kości zostały rzucone'.
być, znaleźć się między Scyllą i Charybdą – książk. być, znaleźć się w sytuacji bez wyjścia, w niebezpieczeństwie zagrażającym z dwóch stron, między młotem a kowadłem
«Scylla, mit. gr. sześciogłowy potwór zamieszkujący ciemną jaskinię wydrążoną w skale wyrastającej z morza»
«Charybda, mit. gr. potwór o bezdennej gardzieli ukrywający się na wysepce naprzeciw jaskini Scylli, pod wielkim figowcem»
Oba morskie potwory zamieszkiwały leżące naprzeciw siebie urwiska i tam czyhały na żeglarzy, którzy próbowali przepłynąć przez dzielącą je wąską cieśninę (już w starożytności lokalizowaną jako Mesyńską); Scylla atakowała, porywając każdą ze swych sześciu paszcz człowieka z okrętu, Charybda trzy razy dziennie wchłaniała i wypluwała wody cieśniny, zamieniając je w niszczycielską kipiel.
przemiana Szawła w Pawła – książk. szybka zmiana poglądów, nagłe przeobrażenie się z wroga i prześladowcy jakiejś idei w jej zwolennika i obrońcę
«Szaweł (Saul) z Tarsu, I w. n.e., człowiek, który po nawróceniu przyjął imię Paweł»
Według Biblii Szaweł z Tarsu był jednym z zawziętych prześladowców wczesnych chrześcijan, ale ok. 35 r. nawrócił się i przyjął imię Paweł; jako Paweł stał się świętym, apostołem i wielkim misjonarzem chrześcijaństwa.
wyjść na czymś jak Zabłocki na mydle – książk. ponieść stratę na jakiejś transakcji, zrobić zły interes
«Cyprian Franciszek Zabłocki, 1792–1868, polski ziemianin herbu Łada, właściciel dworu w Rybnie koło Sochaczewa»
Anegdota głosi, że Zabłocki postanowił wzbogacić się na produkcji mydła, które chciał spławić Wisłą do Gdańska i korzystnie sprzedać za granicą, a żeby zysk był większy, zamierzał oszukać celników; w tym celu przed granicą cały ładunek wrzucił do wody w jakoby szczelnych skrzyniach, aby płynęły za statkiem na uwięzi i z dala od oczu celników, te jednak przeciekały i całe mydło rozpuściło się w wodzie.
