ogródek Adonisa – przen. rzecz łatwo niszczejąca, szybko przemijająca
«Adonis, mit. gr. piękny młodzieniec, ukochany Afrodyty»
Ogródkiem Adonisa nazywano skrzynki i doniczki z szybko rosnącymi i szybko więdnącymi kwiatami, symbolizującymi prędko przemijającą młodość; w czasie adonii obstawiano nimi złożoną na marach figurę Adonisa.
lampa, pierścień Aladyna – książk. magiczny przedmiot mający spełniać wszelkie życzenia osoby, która go posiada
«Aladyn, bohater opowieści z Księgi tysiąca i jednej nocy»
Młody, krnąbrny chłopak, syn ubogiego krawca, zdobył cudowną lampę, poznał jej magiczną moc i, posłużywszy się nią oraz czarodziejskim pierścieniem, stał się bogaczem i mężem księżniczki.
róg Amaltei – książk. źródło niewyczerpanych zasobów czegoś, bogactwo, obfitość; róg obfitości
«Amaltea, Amalteja, mit. gr. koza, która karmiła swym mlekiem małego Zeusa»
Ułamany róg Amaltei, napełniony owocami, został podarowany Zeusowi przez nimfę, ten zaś ofiarował go nimfom, swym opiekunkom, sprawiając przy tym, że będzie się on sam napełniał wszystkim, czego zażąda jego właściciel.
strzała Amora – książk. miłość, nagłe zakochanie się (w wyrażeniach: być ugodzonym, trafionym strzałą Amora)
«Amor, mit. rzym. bóg miłości, utożsamiany z greckim Erosem; Kupidyn»
Amor najczęściej przedstawiany był w postaci pięknego uskrzydlonego nagiego chłopca z łukiem i strzałami; w nowożytnej kulturze masowej jest uosobieniem i sprawcą pojawiającej się znienacka miłości, a czyni to, strzelając z łuku w serca tych, których pragnie uczynić zakochanymi.
nić, kłębek Ariadny – książk. nić przewodnia, sposób wybrnięcia z beznadziejnie zawikłanej sytuacji
«Ariadna, mit. gr. córka króla kreteńskiego Minosa»
Zakochała się w Tezeuszu, który przybył z Aten, aby zabić potwora Minotaura; pomogła mu, wręczając kłębek nici, dzięki której mógł trafić z powrotem do wyjścia z Labiryntu.
ogród Armidy – książk. zmysłowe rozkosze oferowane przez czarodziejsko uroczą uwodzicielkę, odbierające mężczyźnie rozum i poczucie obowiązku
«Armida, piękna czarodziejka z poematu Jerozolima wyzwolona (1580) Torquata Tassa»
Chcąc zapewnić Saracenom zwycięstwo nad krzyżowcami oblegającymi Jerozolimę, przedostała się do obozu wroga, po czym kłamstwami, czarami i swą urodą uwiodła większość chrześcijańskich dowódców w swym zaklętym ogrodzie, tak że zapomnieli oni o walce z poganami.
wiek, czasy Astrei – książk. dawny złoty wiek, mityczne czasy, gdy na ziemi panowała sprawiedliwość i niewinność
«Astrea, mit. gr. bogini sprawiedliwości, jedna z hor, córek Zeusa i Temidy; Dike»
Żyła w złotym wieku ludzkości na ziemi, ale zrażona ludzką nieprawością schroniła się w wiekach brązu i żelaza do nieba, gdzie widnieje w gwiazdozbiorze Panny.
uczta Baltazara – książk. wystawne przyjęcie, ostatnie w czyjejś karierze, często odbywające się w przededniu jakichś tragicznych wydarzeń, mogące świadczyć o przeczuwaniu nieszczęścia lub poprzedzające je
«Baltazar, król Babilonii, syn Nabuchodonozora»
Urządził on wystawną ucztę, podczas której posłużono się naczyniami sakralnymi zrabowanymi ze świątyni w Jerozolimie; wówczas na ścianie ukazał się napis zapowiadający upadek jego panowania: mane, thekel, fares (policzone, zważone, rozdzielone).
uczta Barmakidy – książk. ułuda, złudzenie, iluzja, po której następuje przebudzenie, powrót do rzeczywistości
«Barmakidzi, książęcy ród z opowieści z Księgi tysiąca i jednej nocy»
Pewien dostojnik z tego rodu, lubujący się w kpinach i żartach z ludzi, zaprosił na ucztę wygłodniałego biedaka, po czym długo i wspaniale podejmował go mnogością imaginacyjnych potraw i napojów, podczas gdy gość udawał, że je i pije z pustych talerzy, półmisków i pucharów.
list Bellerofonta – książk. list, pismo zawierające treści zgubne dla doręczyciela; list Uriasza
«Bellerofont, mit. gr. syn Glaukosa, króla Koryntu, wnuk Syzyfa»
Przebywając u króla Argos, został kłamliwie oskarżony przez jego żonę o próbę uwiedzenia jej; król Projtos, nie mogąc naruszyć praw gościnności, wysłał Bellerofonta do swego teścia Iobatesa, króla Likii, z listem zawierającym polecenie zabicia oddawcy.
dar cyklopa – książk. przedłużenie agonii, odroczenie kaźni
«cyklopi, mit. gr. rodzeństwo tytanów i hekatonchejrów, olbrzymi o jednym okrągłym oku umieszczonym pośrodku czoła»
Gdy Odyseusz, uwięziony wraz z grupą kompanów przez cyklopa Polifema w jego jaskini, upomniał się u niego o przyrzeczony dar (według świętych praw gościnności gospodarz był zobowiązany do ugoszczenia przybywających w jego progi), ten obiecał mu pożreć go na ostatku, po towarzyszach.
szata, suknia, koszula Dejaniry – książk. coś, zwłaszcza działanie w dobrej wierze, co jest przyczyną największych cierpień i męczarni, od których nie można się uwolnić, katuszy i tortur, od których nie ma ucieczki
«Dejanira, mit. gr. córka króla Kalidonu, żona Heraklesa»
Konający centaur Nessos, śmiertelnie raniony przez Heraklesa strzałą z łuku za próbę gwałtu na Dejanirze, dał jej swą splamioną krwią tunikę, mówiąc, że zapewni jej ona miłość męża; gdy Herakles zakochał się w Iole, swej brance wojennej, Dejanira posłała mu tunikę, którą ten przywdział – zatruta krew centaura sprawiła, że heros skonał w strasznych męczarniach.
beczka Diogenesa – książk. symbol ograniczenia potrzeb życiowych do niezbędnego minimum, wyrzeczenia się wszelkich dóbr materialnych, odżegnania się od jakichkolwiek wygód
«Diogenes z Synopy, ok. 413–323 p.n.e., grecki filozof ze szkoły cyników, uczeń i następca Antystenesa»
Według Seneki Diogenes mieszkał w glinianej beczce, aby dowieść, że nawet ona może służyć za dom; kiedy mieszkańcy Koryntu, zagrożonego przez króla Filipa Macedońskiego, rzucili się do przygotowań obronnych, filozof jął toczyć i obracać swoją beczkę tam i z powrotem, aby nie wydać się bezczynnym.
latarnia Diogenesa – książk. symbol niewiary w istnienie prawdziwego człowieka; symbol pogardy dla środowiska, społeczeństwa, otoczenia
«Diogenes z Synopy, ok. 413–323 p.n.e., grecki filozof ze szkoły cyników, uczeń i następca Antystenesa»
Gdy Diogenes spacerował w biały dzień z zapaloną latarnią, spytano go, czego szuka; ów odparł: „Szukam człowieka”.
puchar, kubek Diogenesa – książk. dwie dłonie złożone w kształt miseczki
«Diogenes z Synopy, ok. 413–323 p.n.e., grecki filozof ze szkoły cyników, uczeń i następca Antystenesa»
Diogenes wyrzucił swój kubek, ujrzawszy dziecko pijące wodę z własnych złożonych dłoni.
rumaki Diomedesa – książk. symbol nieokiełznanej dzikości
«Diomedes, mit. gr. król Tracji, syn boga wojny Aresa»
Posiadał stado wspaniałych klaczy, które karmił ciałami przybywających do niego w gościnę cudzoziemców, jeśli nie chcieli oni spędzić nocy z jego córkami; sam został swym koniom rzucony na pożarcie przez Heraklesa.
ucho Dionizjusza – książk. urządzenie podsłuchowe
«Dionizjusz Starszy, ok. 430–ok. 367 p.n.e., tyran Syrakuz»
Według ówczesnej anegdoty słynący z podejrzliwości władca kazał wydrążyć w pieczarze niszę akustyczną, aby osobiście móc podsłuchiwać rozmowy więźniów pracujących w kamieniołomach.
uczta Fokosa – książk. uczta, na której goście zabijają gospodarza
«Fokos, mit. gr. mężczyzna z Beocji, ojciec Kalliroe»
O rękę jego córki Kalliroe starało się trzydziestu zalotników, on jednakże gościł ich tylko i zwodził, gdy zaś ogłosił, że zasięgnie porady wyroczni pytyjskiej, któremu z nich oddać rękę córki, ci stracili cierpliwość i zamordowali go.
uśmiech Giocondy – książk. uśmiech tajemniczy, zagadkowy, fascynujący, pełen czaru, słodyczy, spokoju
«La Gioconda, Mona Lisa del Giocondo, postać ze słynnego obrazu Leonarda da Vinci»
Jeden z najsłynniejszych portretów w dziejach sztuki, namalowany w latach 1503–06, przedstawia florencką patrycjuszkę, zwaną potocznie Moną Lisą; emanującą z obrazu atmosferę tajemniczości współtworzy zagadkowy półuśmiech kobiety, do dziś fascynujący zarówno znawców, jak i miliony turystów.
żurawie Ibykosa – książk. nieoczekiwani świadkowie zbrodni
«Ibykos z Region, grecki poeta i śpiewak z VI w. p.n.e.»
Według legendy podczas podróży został napadnięty i zabity przez rozbójników, w chwili śmierci wzywając na świadków przelatujące żurawie; gdy później w mieście, wśród tłumu, jeden ze zbójców na widok przelatujących ptaków wykrzyknął nieopatrznie „Żurawie Ibykosa!”, ich zbrodnia wyszła na jaw.
koło Iksjona – książk. męczarnie, katusze, cierpienie bez końca i kresu
«Iksjon, mit. gr. król Lapitów w Tesalii, pierwszy człowiek, który zabił swego krewnego»
Oczyszczony z tego grzechu przez Zeusa, został przez niego zaproszony na biesiadę na Olimpie, gdzie jednak, wiedziony pychą i zuchwalstwem, targnął się na cześć bogini Hery; został za to strącony przez Zeusa do Tartaru, gdzie cierpi męki, wpleciony w wiecznie się obracające ogniste koło.
mury Jerycha – książk. przeszkody łatwo dające się pokonać, obalić, łatwo rozpadające się w proch
«Jerycho, miasto w dolinie Jordanu, jedno z najstarszych osiedli ludzkich»
Według Biblii miasto zostało zdobyte przez Izraelitów pod wodzą Jozuego siódmego dnia oblężenia, gdy rozpadły się jego mury od dźwięku siedmiu trąb, którymi bezustannie trąbiło siedmiu kapłanów podczas siedmiu okrążeń miasta.
jajko Kolumba – książk. zaskakująco proste rozwiązanie pozornie trudnego, skomplikowanego zadania, zawiłego problemu
«Krzysztof Kolumb, 1451–1506, genueński żeglarz w służbie hiszpańskiej, odkrywca Ameryki w r. 1492»
W XVI w. włoski historyk G. Benzoni przypisał Kolumbowi autorstwo wykonania zadania polegającego na postawieniu jajka na sztorc na blacie stołu, czego Kolumb miał dokonać, nadtłukując skorupkę jajka; w rzeczywistości dokonał tego prostaczek ze starej ludowej hiszpańskiej opowiastki, a czego nie potrafili przed nim mędrcy.
uczta Lapitów – książk. uczta kończąca się awanturą albo ogólną bijatyką
«Lapitowie, mit. gr. mityczny lud tesalski znany z walki z centaurami (centauromachii)»
Król Lapitów, Pejritoos, na swoje wesele zaprosił nie tylko wielu greckich bohaterów, ale także półbarbarzyńskich centaurów; gdy na uczcie weselnej jeden z nich, pijany, usiłował porwać pannę młodą, a inni rzucili się na pozostałe damy, wywiązała się straszliwa walka pomiędzy nimi a Lapitami wspieranymi przez helleńskich herosów, zakończona klęską centaurów.
spojrzenie, wzrok, oczy Meduzy – książk. spojrzenie ostre, nieprzyjemne, przenikliwe, zamieniające człowieka w kamień
«Meduza, mit. gr. jedna z trzech Gorgon, skrzydlatych potworów»
Najmłodsza z trzech sióstr, w przeciwieństwie do pozostałych – śmiertelna; jej szczególną cechą był wzrok, którym potrafiła żywe istoty zamieniać w kamień (w innej wersji mitu wystarczyło do tego samo spojrzenie w jej przerażające oblicze).
laury Miltiadesa – książk. sukcesy, które nie dają spokoju współzawodnikowi, koledze
«Miltiades, ok. 550–489 p.n.e., ateński arystokrata i wódz»
Nieśmiertelną sławę przyniosło mu zwycięstwo pod Maratonem nad przeważającymi siłami perskimi; ateński mąż stanu, Temistokles, miał się wówczas wyrazić: „Laury (zwycięstwo) Miltiadesa (pod Maratonem) nie dają mi zasnąć”.
czapka Monomacha – książk. ciężar i trud sprawowania władzy; kłopoty i troski osoby pełniącej ważną i odpowiedzialną funkcję
«Włodzimierz Monomach, 1053–1125, wielki książę kijowski, wnuk cesarza bizantyjskiego Konstantyna IX Monomacha»
Koronę zwaną Czapką Monomacha, spiczasty kołpak obramowany sobolowym futrem i zdobiony drogimi kamieniami, cesarz Konstantyn przysłał swemu wnukowi, księciu Włodzimierzowi; symbolizowała przejęcie przez władców Moskwy („trzeciego Rzymu”) schedy po cesarzach bizantyjskich, na kilkaset lat stając się koroną wielkich książąt i carów rosyjskich.
winnica Nabota – książk. cudza własność, której pożądanie prowadzi do zbrodni; pożądana własność sąsiada
«Nabot, bohater jednej z przypowieści biblijnych»
Miał on winnicę tuż obok pałacu Achaba, króla Samarii; za namową bezwzględnej królowej Jezabel Achab zaproponował Nabotowi odstąpienie winnicy lub jej kupno – gdy ten się jednak nie zgodził, Jezabel kazała go ukamienować i w ten sposób przejęła winnicę.
sznur Oknosa – książk. stracone zachody, daremny trud, bezowocna praca; także: żona, która trwoni wszystko, co zarobił mąż
«Oknos, postać z Przewodnika po Helladzie (ok. 160 r.) greckiego geografa i podróżnika Pauzaniasza»
Opisywany jest jako „człowiek pracowity, lecz miał tak rozrzutną żonę, że cokolwiek zgromadził dzięki swej pracy, ta wnet ją roztrwoniła”; po śmierci skazany został na męki w Hadesie, gdzie nieustannie skręca powróz, który od drugiego końca stale zjada oślica.
puszka Pandory – książk. źródło niekończących się nieszczęść, zła, chorób, kłopotów
«Pandora, mit. gr. pierwsza kobieta na ziemi, stworzona przez Hefajstosa na polecenie Zeusa»
Zeus darował jej gliniane naczynie, którego pod żadnym pozorem nie wolno było jej otwierać, ona jednak, wiedziona kobiecą ciekawością, namówiła swego męża Epimeteusza do otworzenia puszki; wyleciały z niej w świat nieznane dotąd ludziom plagi, klęski, nieszczęścia, utrapienia i choroby, odtąd już zawsze nękające ludzkość.
praca, robota Penelopy – książk. praca bez kresu, niekończąca się nigdy, bezproduktywna, niedająca żadnych wyników
«Penelopa, mit. gr. żona Odyseusza, króla Itaki, matka Telemacha»
Czekając na powrót Odysa spod Troi 20 lat, stale odrzucała zaloty gromady ubiegających się o jej rękę adoratorów, obiecując im, że wyjdzie za któregoś z nich, gdy ukończy całun śmiertelny dla swego teścia Laertesa; aby odwlec ukończenie pracy, pruła nocą to, co utkała w dzień, zwodząc w ten sposób zalotników przez 3 lata, kiedy to w końcu cała rzecz się wydała.
tajemnica poliszynela – książk. rzekoma tajemnica, wszystkim znana od dawna, fakty powszechnie znane; tajemnica publiczna
«Poliszynel, fr. Polichinelle, z wł. Pulcinella, bohater komiczny francuskiego teatru lalek i teatru jarmarcznego»
Postać ta, wywodząca się z włoskiej komedii dell'arte, jest w teatrze kukiełkowym złośliwym komentatorem życia i teatru, garbatym, chełpliwym fanfaronem, szydercą i kłótnikiem, który powierza publiczności scenicznym szeptem w największej tajemnicy plotki i sekrety i tak wszystkim znane.
wóz Tespisa – książk. przest. teatr objazdowy; wędrowni aktorzy
«Tespis, grecki poeta i aktor z VI w. p.n.e.»
Działający w ojczystej wiosce Ikarii, później w Atenach, tragediopisarz uważany jest za twórcę tragedii greckiej, do której wprowadził pierwszego aktora odtwarzającego różne role w jednej sztuce (posługując się maską); prawdopodobnie (wspomina o tym np. Horacy) swe sztuki wystawiał, objeżdżając na wozie wsie greckie.
uczta Tymona – książk. uczta, na której gościom nie daje się nic do jedzenia
«Tymon Ateńczyk, filozof, szlachcic ateński z V w. p.n.e.»
Nieszczęścia ojczyzny, utrata fortuny oraz niewdzięczność przyjaciół, którzy opuścili go w biedzie, spowodowały, że stał się mizantropem; w tragedii Szekspira Tymon Ateńczyk zaprasza kompanów, którzy porzucili go w niedoli, na ostatnią biesiadę, na której podaje im tylko kamienie na tacach i gorącą wodę.
list Uriasza – książk. list, pismo zawierające treści zgubne dla doręczyciela; list Bellerofonta
«Uriasz Hetyta, mąż pięknej Batszeby»
Gdy Uriasz wyjechał na wojnę, król Dawid zakochał się w jego żonie Batszebie, którą ujrzał w kąpieli, a gdy zaszła w ciążę, Dawid nakazał powrót Uriaszowi, sądząc, że ten prześpi się z żoną; ten jednak zachowywał wstrzemięźliwość, wobec czego król polecił mu przekazać list naczelnemu wodzowi – pismo zawierało polecenie wysłania doręczyciela na pewną śmierć.
