amazonka – żart. kobieta energiczna, dzielna, herod-baba
«Amazonki, mit. gr. plemię wojowniczych kobiet, których państwo znajdowało się w Kapadocji (ich najsłynniejsza królowa: Hippolita)»
Wojownicze Amazonki nie tolerowały w swoim państwie mężczyzn, podtrzymując ciągłość rodu dzięki sezonowym spotkaniom z mężczyznami z sąsiednich krajów; chłopców zabijały albo odsyłały ojcom, dziewczynki zatrzymywały i uczyły kunsztu wojennego, ponadto ponoć obcinały sobie prawą pierś, aby nie przeszkadzała im przy napinaniu cięciwy łuku.
armida – przen. piękna, lekkomyślna kokietka
«Armida, piękna czarodziejka z poematu Jerozolima wyzwolona (1580) Torquata Tassa»
Chcąc zapewnić Saracenom zwycięstwo nad krzyżowcami oblegającymi Jerozolimę, przedostała się do obozu wroga, po czym kłamstwami, czarami i swą urodą uwiodła większość chrześcijańskich dowódców w swym zaklętym ogrodzie, tak że zapomnieli oni o walce z poganami.
aspazja – przen. typ towarzyszki życia władcy, kobiety o nieprzeciętnej inteligencji, wykształceniu, urodzie i ambicji, protektorki artystów, filozofów i pisarzy
«Aspazja, kochanka, a później żona Peryklesa, przybyła do Aten z Miletu ok. 450 r. p.n.e.»
Słynna z urody, dowcipu i wykształcenia hetera odgrywała czynną rolę w życiu publicznym, korzystając z takiej wolności i swobody jak mężczyźni; gromadziła w swym domu i szkołach filozofii i retoryki, które otworzyła, najwybitniejszych ludzi swego czasu.
baba-jaga – przen. niesympatyczna lub brzydka kobieta
«Baba Jaga, Baba Jędza, postać ze słowiańskich wierzeń i bajek, stara czarownica, wiedźma»
Wyobrażana była jako złośliwa starucha o odrażającej powierzchowności, wiedźma mieszkająca w głębi lasu w chatce na kurzej stopie, zazwyczaj w towarzystwie czarnego kota, kruka lub sowy; porywała, zabijała i zjadała zabłąkanych w lesie ludzi, zsyłała na nich także choroby.
bachantka – przest. kobieta uczestnicząca w hulaszczych zabawach, orgiach
«Bachus, mit. gr.-rzym. bóg wina, sił witalnych natury i radosnej ekstazy, utożsamiany z greckim Dionizosem»
Bachantki były nimfami, wychowawczyniami Bachusa (Dionizosa), a później towarzyszkami jego wędrówek i zabaw, w których zatracały się, ogarnięte ekstatycznym szałem.
beatrycze – książk. piękna, młoda kobieta, nieświadoma inspiratorka wielkiej literatury lub sztuki
«Beatrycze, ukochana Dantego, opisana przez niego w Nowym życiu i Boskiej komedii»
Przyjmuje się, że jej pierwowzorem była florentynka Beatrice Portinari – Dante spotkał ją zaledwie parę razy w życiu, nigdy z nią nie rozmawiając; w Nowym życiu idealizuje ją, aż staje się pięknością doskonałą, natchnieniem i światłem duszy, w Boskiej komedii jest jego przewodniczką przez Raj.
dalila – książk. uwodzicielka, kusicielka
«Dalila, Filistynka, ukochana mocarza Samsona»
Namówiona przez filistyńskich wrogów Samsona i skuszona nagrodą, naprzykrzając mu się i nie dając odpoczynku, wydobyła od niego tajemnicę jego niezwykłej siły, tkwiącą we włosach; po ukradkowym obcięciu mu włosów podczas snu wydała go bezsilnego wrogom.
diana – przen. dziewczyna niezależna, chłodna w uczuciach
«Diana, mit. rzym. bogini łowów i lasów, opiekunka kobiet i ich płodności, utożsamiana z grecką Artemidą»
Bogini Artemida (bliźniacza siostra Apollina) od pewnego momentu była opisywana jako dziewica, niepozwalająca nawet spojrzeć na siebie mężczyznom, dziewictwa wymagająca też od całej swojej świty; rozgniewana na myśliwego Akteona, który śmiał podpatrywać ją i jej służki w kąpieli, zmieniła go w jelenia, a wtedy został on rozszarpany przez własne psy.
dulcynea – przest. żart. czyjaś wybranka, ukochana, dama serca
«Dulcynea z Toboso, pani serca Don Kichota z powieści Cervantesa, obiekt jego urojonego, platonicznego uczucia»
Ją to Don Kichot wybrał na ideał, aby u jej stóp składać trofea swych zwycięstw, jej to chciał poświęcać swe rycerskie czyny; w jego wyobraźni była piękną, szlachetną, wytworną damą, w rzeczywistości jednak chodziło o Aldonzę Lorenzo, krzepką wieśniaczkę, młodą dziewczynę z pobliskiej winiarni.
egeria – książk. inspiratorka, powiernica, doradczyni, towarzyszka duchowa męża stanu, pisarza, artysty
«Egeria, mit. rzym. nimfa, żona i doradczyni króla rzymskiego Numy Pompiliusza»
Według legendy wszystkie działania polityczne Numy Pompiliusza, legendarnego, drugiego po Romulusie króla rzymskiego, oparte były na boskich radach nimfy wodnej Egerii, z którą odbywał conocne spotkania w gaju będącym jej siedzibą.
ewa – książk. kobieta
«Ewa, według Biblii: pierwsza kobieta na Ziemi, towarzyszka Adama, którą Bóg stworzył z jego żebra»
Jej imię oznacza „życie”, jest pramatką, archetypem kobiety (tak jak Adam – mężczyzny), czyli pierwowzorem, czymś początkowym, co stało się wzorem w późniejszych czasach; kojarzona bywa z kobiecością (również ze względu na jej przedstawianie w sztuce jako nagiej postaci, stąd określenie nagości kobiecej: „strój Ewy”) i stanowi niejako ucieleśnienie człowieczeństwa.
furia – książk. wiedźma, jędza, sekutnica
«Furie, mit. rzym. trzy boginie zemsty, mścicielki przelanej, zwłaszcza w rodzinie, krwi, utożsamiane z greckimi Eryniami»
Erynie, trzy siostry zrodzone z kropel krwi spadłej na Ziemię z Uranosa, były straszliwymi boginiami gniewnej klątwy i mściwej kary, ścigając zbrodniarzy nieubłaganie i nieznużenie zarówno na ziemi, jak i w piekle; skrzydlate, z wężami wijącymi się w rozwianych włosach, w rękach trzymały pochodnie, a ich twarze wykrzywiała wściekłość.
gracja – przen. kobieta piękna, urocza, pełna wdzięku, powabu
«Gracje, mit. rzym. trzy boginie wdzięku, piękności i radości, utożsamiane z greckimi Charytami»
Charyty, córki Zeusa i Hery, druhny natury z orszaku Afrodyty, towarzyszki Apollina, Ateny, muz i hor, uosabiały bujność przyrody, były wcieleniem piękna i miłosnego powabu; ich imiona to: Eufrosyne 'błoga myśl, radość', Aglaja 'świetność, promienna' i Talia 'bujność, kwitnąca'.
harpia – książk. pejor. kobieta okrutna i wyrachowana; potwór, dręczycielka, okrutnica
«harpie, mit. gr. skrzydlate potwory o kobiecej sylwetce»
Złośliwe, żarłoczne, skrzydlate demony o kobiecych twarzach i piersiach były uosobieniem niszczycielskich wichrów i burz, a także drapieżności i chciwości, porywając ludzi, zwłaszcza dzieci, które znikały bez śladu; dręczyły króla Fineusa, którego od ich napadów uwolnili Argonauci podczas wyprawy po złote runo.
herod-baba – pot. kobieta despotyczna, zła, okrutna; także: energiczna, silna, stanowcza, przedsiębiorcza
«Herod I Wielki, ok. 73–ok. 4 p.n.e., król Judei»
Był władcą despotycznym, zwłaszcza w ostatnich latach panowania stał się krwiożerczym tyranem; jak głosi Ewangelia św. Mateusza, nakazał zabić wszystkich nowo narodzonych chłopców, gdy usłyszał o narodzinach nowego króla żydowskiego, Jezusa (zdarzenie to znane jest jako rzeź niewiniątek).
hetera – książk. kobieta kłótliwa, dokuczliwa, złośliwa; jędza, sekutnica, megiera
«hetera, w staroż. Grecji: piękna i wykształcona kurtyzana, towarzyszka wpływowych mężczyzn»
Piękne nierządnice, niewolnice lub kobiety wolne, często bardzo inteligentne, niekiedy wykształcone w dziedzinie muzyki, literatury i filozofii, prowadziły domy otwarte, były towarzyszkami wpływowych polityków i artystów, odgrywając znaczną rolę w życiu społecznym.
horpyna – książk. herod-baba, wiedźma, czarownica
«Horpyna Dońcówna, postać z powieści Ogniem i mieczem (1884) Henryka Sienkiewicza»
Wróżbiarka i czarownica mieszkająca w Czarcim Jarze, „ogromna dziewka”, której pieczy Bohun powierzył porwaną przez niego Helenę Kurcewiczównę.
jezabel – książk. bezwstydna, pyszniąca się rozpustnica, kobieta lekkich obyczajów, niegodziwa, bez skrupułów; także: kobieta nadużywająca makijażu, malująca twarz w sposób przesadny
«Jezabel, Izebel, królowa izraelska z IX w. p.n.e.»
Słynęła z pychy i okrucieństwa, prześladując proroka Eliasza i wprowadzając kult Baala na miejsce Jahwe; zginęła zrzucona z okna, w którym stała umalowana na powitanie króla Jehu, a jej ciało pożarły psy.
junona – książk. kobieta piękna, o majestatycznej, dostojnej, szlachetnej urodzie
«Junona, mit. rzym. staroitalska bogini, małżonka Jowisza, utożsamiana z grecką Herą»
Hera, królowa nieba, żona Zeusa, była opiekunką życia kobiet, zwłaszcza seksualnego, małżeńskiego, oraz macierzyństwa; cechowała ją majestatyczna, surowa uroda, sama również uważała się za najpiękniejszą z bogiń.
kasandra – książk. przen. kobieta zwiastująca nieszczęścia, katastrofy, złowróżbna prorokini
«Kasandra, mit. gr. wieszczka trojańska, córka króla Priama»
Apollo obdarował ją darem proroczym w zamian za obietnicę odwzajem-
nienia jego uczuć do niej, ale ponieważ nie dotrzymała słowa, bóg sprawił, że nikt nie dawał wiary jej przepowiedniom; tak też się stało, gdy przestrzegała przed wprowadzeniem w bramy miasta drewnianego konia Greków i gdy wywieszczyła klęskę Troi.
kirke – książk. kobieta uwodząca demonicznym czarem; uwodzicielka
«Kirke, mit. gr. czarodziejka mieszkająca na wyspie Ajaja»
Gdy powracający z Troi Odyseusz wylądował na wyspie, podstępna czarodziejka przemieniła jego towarzyszy w świnie, zamierzając to samo uczynić z nim, ten jednakże dzięki magicznemu ziołu uniknął tego losu i zmusił Kirke do odczarowania jego kompanów; Odys, nieustannie przez nią uwodzony, pozostał u niej jeszcze rok, żyjąc z nią wśród zabaw i uciech.
kopciuszek – przen. pot. kobieta lub dziewczynka potulna, nieśmiała, zahukana, o zaniedbanym wyglądzie, wykonująca najcięższe i najbardziej nieprzyjemne prace; człowiek lekceważony i wyzyskiwany przez otoczenie; popychadło
«Kopciuszek, postać z bajki dla dzieci, zwłaszcza z wersji Charles'a Perraulta i braci Grimmów»
Kopciuszkiem (gdyż była brudna od kopciu z pieca, czyli osadu z sadzy) nazywano sierotę mieszkającą u macochy, która wraz ze swoimi brzydkimi i wyniosłymi córkami dręczyła ją i wysługiwała się nią, zlecając jej najpodlejsze domowe prace; dzięki pomocy dobrej wróżki dziewczyna przeobraziła się w piękną pannę, zdobyła serce księcia i została jego żoną.
córa Koryntu – książk. euf. prostytutka
«Korynt, miasto w starożytnej Grecji (istniejące do dziś)»
Korynt był jednym z największych miast handlowych starożytności, ważnym ośrodkiem greckiej kultury; miasto słynęło także z pięknych i wykształconych heter – kurtyzan o dość wysokiej pozycji społecznej, w odróżnieniu od zwykłych nierządnic.
ksantypa – książk. kobieta złośliwa, zrzędząca, kłótliwa; dokuczliwa, swarliwa żona; jędza, sekutnica, złośnica, piekielnica
«Ksantypa, żona greckiego filozofa Sokratesa (V w. p.n.e.)»
Za sprawą wrogich kobietom cyników, którzy chcieli w ten sposób dowieść ich niższości intelektualnej, urobiono jej opinię sekutnicy i kłótliwej jędzy, zatruwającej życie swojemu mężowi, a reputacja ta przylgnęła do niej już po wsze czasy.
lamia – książk. bajkowa czarownica, wiedźma, wampirzyca
«Lamia, mit. gr. kochanka Zeusa»
Za sprawą zazdrosnej Hery, która zesłała na nią szaleństwo, zabiła swe dzieci, po czym zamieniła się w potwora zabijającego i pożerającego także dzieci innych matek; według wcześniejszych wierzeń greckich była żeńskim upiorem wysysającym krew młodzieńców i potworem porywającym dzieci.
locusta – książk. osoba mordująca tych, którymi ma się opiekować lub których ma pielęgnować
«Locusta, rzymska zawodowa trucicielka z I w. n.e.»
Żyjąca w Rzymie ok. 54 r. n.e. trucicielka otruła m.in. cesarza Klaudiusza z polecenia jego żony, Agrypiny Młodszej, prawdopodobnie potrawą z grzybów; otruła również jego syna Brytanika na polecenie Nerona, którego także próbowała pozbawić w ten sposób życia.
lolitka – pot. młodziutka, pociągająca, rozbudzona erotycznie dziewczyna, budząca zainteresowanie seksualne dorosłych mężczyzn; nimfetka
«Lolita, tytułowa bohaterka powieści (1955) Vladimira Nabokova»
12-letnia Dolores Haze, zwana Lolitą, jest w powieści pasierbicą 40-letniego profesora Humberta Humberta, a po śmierci matki jego kochanką, którego upokarza i wykorzystuje, wywołując zazdrość, pobudzając namiętność i bawiąc się jego uczuciami.
madonna – książk. kobieta o subtelnej, uduchowionej urodzie
«Madonna, Maria, Matka Boska, także jej wyobrażenie w sztuce»
Od najstarszych wizerunków Marii w II wieku jej postać przedstawiana jest często w pozie orantki (modlitewnej), jako niewiasta pełna majestatu, w pozie hieratycznej (dostojnej, pełnej powagi), o subtelnych, idealizowanych rysach, także bolejąca.
matrona – książk. podn. kobieta starsza, zachowująca się statecznie i dostojnie, czasem wyniośle
«matrona, w staroż. Rzymie: kobieta zamężna, szanowana ze względu na wysoką pozycję społeczną i czystość obyczajów, będąca wzorem żony i matki»
Słowo matrona pochodziło od mater ('matka') i mianem tym określano szanowane, stateczne matki i żony będące czasem również głową rodziny, kobiety władcze, po śmierci męża także opiekunki rodu; klasyczną matroną była Pomponia Grecyna, sportretowana w powieści Quo vadis Henryka Sienkiewicza jako niewiasta darzona niewątpliwym szacunkiem także przez Petroniusza.
megiera – książk. kobieta despotyczna, kłótliwa, zła, mściwa, przeważnie też stara i brzydka; jędza, hetera
«Megera, mit. gr. jedna z trzech erynii, bogiń zemsty, mścicielek przelanej, zwłaszcza w rodzinie, krwi»
Trzy siostry, zrodzone z kropel krwi spadłej na Ziemię z Uranosa, były straszliwymi boginiami gniewnej klątwy i mściwej kary, ścigając zbrodniarzy nieubłaganie i nieznużenie zarówno na ziemi, jak i w piekle; skrzydlate, z wężami wijącymi się w rozwianych włosach, w rękach trzymały pochodnie, a ich twarze wykrzywiała wściekłość.
menada – książk. kobieta nienaturalnie podniecona, chorobliwie podekscytowana
«menady, mit. gr. czcicielki i towarzyszki Dionizosa, wprowadzone przez niego w stan ekstazy; bachantki»
Były towarzyszkami wędrówek Dionizosa (Bachusa); uczestnicząc w świętym szale związanym z orgiastycznym kultem tego boga, sławiły jego potęgę pieśnią, muzyką i tańcem, ogarnięte ekstatycznym szałem.
mesalina, messalina – książk. kobieta wyuzdana, rozpustna i okrutna; wszetecznica, rozpustnica
«Mesalina, Valeria Messalina, ok. 25–48 r., trzecia żona cesarza Klaudiusza»
Znana była z bezwzględności (doprowadziła do śmierci wielu osób) i wyjątkowo rozwiązłego trybu życia, uprawiając rozpustę zarówno na dworze cesarskim, jak i w lupanarach; gdy w czasie nieobecności Klaudiusza wzięła oficjalny ślub z Gajuszem Syliuszem, najprzystojniejszym młodzieńcem w Rzymie, z polecenia cesarza została zasztyletowana.
muza – książk. kobieta inspirująca artystę
«muzy, mit. gr. dziewięć bogiń, córek Zeusa, opiekujące się sztuką i nauką, utożsamiane z rzymskimi kamenami»
Były bóstwami poezji, literatury, muzyki i tańca, także astronomii i filozofii, z czasem przydzielono im poszczególne dziedziny twórczości oraz odpowiednie atrybuty; ich imiona: Erato, Euterpe, Kaliope, Klio, Melpomene, Polihymnia, Talia, Terpsychora i Urania.
niobe – książk. matka rozpaczająca po stracie dzieci
«Niobe, mit. gr. królowa tebańska, córka króla lidyjskiego Tantala»
Dumna ze swych dzieci, siedmiu synów i siedmiu córek, wynosiła się ponad tytankę Leto, która miała tylko dwoje potomstwa – Apollina i Artemidę; w zemście za tę zniewagę bliźniaczy bogowie zabili strzałami z łuku wszystkie dzieci Niobe, którą, roniącą łzy rozpaczy po stracie potomstwa, Zeus zamienił w „płaczącą” (czyli z bijącym źródełkiem) skałę.
penelopa – książk. przen. wierna żona
«Penelopa, mit. gr. żona Odyseusza, króla Itaki, matka Telemacha»
Czekając na powrót Odysa spod Troi 20 lat, dochowywała mu wierności, stale odrzucając zaloty gromady ubiegających się o jej rękę adoratorów, nieustannie ucztujących w jej domu i trwoniących w ten sposób majątek jej męża; stała się wzorem i ideałem wierności małżeńskiej.
pollyanna – książk. osoba pogodna, radosna, która widzi tylko jasne strony spotykających ją utrapień, opanowana głupim, ale nieodpartym optymizmem
«Pollyanna, tytułowa bohaterka powieści dla młodzieży (1913) i jej kontynuacji (1915) autorstwa Eleanor H. Porter»
11-letnia dziewczynka, po śmierci ojca mieszkająca z despotyczną ciotką, była dzieckiem niezwykle uroczym, miłym i sympatycznym, choć również mocno rozgadanym; każdą, najmniejszą nawet niedogodność i przykrość, zwłaszcza te doznawane od surowej i wymagającej ciotki, przyjmowała z humorem i wdzięcznością, zawsze doszukując się pozytywnych stron każdej sytuacji.
żona Putyfara – książk. podstępna i zdradliwa uwodzicielka cnotliwych mężczyzn
«Putyfar, w Biblii: dworzanin faraona egipskiego»
Żona Putyfara (przez poetów islamskich zwana Zulejką) zakochała się w Józefie, młodym Hebrajczyku przysłanym przez jej męża na zarządcę swego domu; gdy młodzieniec, lojalny wobec swego chlebodawcy, oparł się jej umizgom, oskarżyła go o próbę uwiedzenia przed mężem, który wtrącił go do więzienia.
pytia – książk. osoba mówiąca niejasno, dwuznacznie, zagadkowo, zwłaszcza na temat przyszłości
«Pytia, wieszczka w Delfach, w świętym okręgu kultu Apollina»
Kapłanka Pytia w odpowiedzi na pytania błagalników wyrzucała z siebie słowa bez związku, jakoby w boskiej ekstazie, z których kapłan-prorok układał wyrocznie, również trudne do zrozumienia lub dwuznaczne; wyrocznię delficką uważano w świecie greckim za największy autorytet.
sylfida – przest. przen. kobieta, dziewczyna smukła, delikatna, pełna wdzięku, lekkości, gracji
«sylfidy, żeńskie odpowiedniki sylfów, duchów powietrza»
Sylfy i sylfidy były w opisach Paracelsusa, średniowiecznego lekarza i filozofa, zwiewnymi istotami napowietrznymi, niewidzialnymi, subtelnymi duszkami stanowiącymi żywioł powietrza.
syrena – książk. kobieta piękna, uwodzicielska, zalotna; kusicielka
«syreny, mit. gr. pół kobiety, pół ptaki, nimfy morskie obdarzone uwodzicielskim głosem, doprowadzającym do zguby tych, którzy go słuchają»
Do ich wyspy przybijali żeglarze, wsłuchani w ich nieziemski, cudowny śpiew, i zapomniawszy o całym świecie, pozwalali swym okrętom rozbijać się o skały, sami też wychodzili na ląd na własną zgubę; ich kuszeniu oparł się Odyseusz, zatykając swoim towarzyszom na okręcie uszy woskiem, a sam każąc się przywiązać do masztu, aby bezpiecznie nacieszyć się pieśnią syren.
talestris – książk. kobieta odważna, nieustraszona
«Talestris, królowa mitycznych Amazonek»
Opisywana jest przez rzymskiego historyka Kurcjusza Rufusa, który umiejscawia ją w czasach Aleksandra Wielkiego; na czele trzystu Amazonek przybyła na spotkanie z królem, aby wraz ze swą drużyną przy jego pomocy zrodzić liczne pokolenie Aleksandrów.
wenus – książk. przen. piękna kobieta
«Wenus, mit. rzym. staroitalska bogini wiosny i ogrodów, później miłości i pożądania, utożsamiana z grecką Afrodytą»
Afrodyta wyłoniła się z piany morskiej niedaleko Cypru, a po przybyciu na Olimp olśniła swą urodą wszystkich bogów, uchodząc odtąd za najpiękniejszą z bogiń i rywalizując o to miano zwłaszcza z Herą i Ateną; Zeus dał ją za żonę kulawemu i brzydkiemu Hefajstosowi, którego potem zdradzała z Aresem.
westalka – książk. przen. kobieta surowo, przykładnie cnotliwa, nietknięta dziewica
«Westa, mit. rzym. staroitalska bogini ogniska państwowego, utożsamiana z grecką Hestią, boginią ogniska domowego»
W świątyni w centralnym punkcie Rzymu sześć kapłanek zwanych westalkami z największą sumiennością podtrzymywało wieczny ogień dla bogini Westy; westalki cieszyły się wielkim, powszechnym szacunkiem, wybierane były do tej służby w wieku
6–10 lat i przez 30 lat kapłaństwa musiały pozostać czystymi dziewicami.
cnotliwa Zuzanna – książk. uciemiężona niewinność, krzywdząco posądzona cnota
«Zuzanna, w Biblii: żona Joakima, bogatego Żyda babilońskiego»
Pobożna, cnotliwa i piękna Zuzanna została podczas kąpieli podejrzana i zaskoczona przez dwóch starców, którzy usiłowali nakłonić ją, aby im uległa, a gdy odmówiła, oskarżyli ją o cudzołóstwo z jakimś nieznanym człowiekiem; skazano ją na śmierć, jednak prorok Daniel dowiódł jej niewinności, a zarazem niecnych knowań obu lubieżnych starców.
