stary praojciec Adam – książk. natura ludzka niedająca się zmienić, człowiek niedoskonały, ułomny, grzeszny, nieodkupiony
«Adam, według Biblii: pierwszy człowiek na Ziemi, którego Bóg stworzył na swoje podobieństwo»
Adam dał się namówić Ewie na skosztowanie zakazanego owocu z drzewa wiadomości dobrego i złego, za co Bóg skazał ich oboje na wygnanie z Raju.
strój Adamowy – książk. żart. nagość (także w wyrażeniu: w stroju Adama)
«Adam, według Biblii: pierwszy człowiek na Ziemi, którego Bóg stworzył na swoje podobieństwo»
Adam i Ewa byli w Raju nadzy, nie wstydzili się jednak nagości, dopóki nie zjedli owocu z drzewa wiadomości dobrego i złego; wówczas ujrzeli swą nagość i zakryli się liśćmi figowymi.
akwilon – poet. porywisty wiatr północny
«Akwilon, mit. rzym. bóg wiatru północnego, utożsamiany z greckim Boreaszem»
Był przedstawiany w postaci skrzydlatego, brodatego, siwego starca z ogonem węża, uosabiał zimny, gwałtowny, nieokiełznany wiatr wiejący z północy, zdolny wyrządzić wielkie szkody, w przeciwieństwie do swego brata Zefira (uosobienia łagodnego wiatru zachodniego).
ambrozja – książk. przen. wielki przysmak, potrawa lub napój o wyśmienitym smaku i zapachu
«ambrozja, mit. gr. pokarm bogów, zapewniający im wieczną młodość i nieśmiertelność»
Bogowie olimpijscy spożywali ambrozję, aby zapewnić sobie nieśmiertelność i wieczną młodość oraz by chronić swe ciała od zepsucia; podczas uczt na Olimpie ambrozję i nektar (napój o tych samych właściwościach) roznosiła bogini wiecznej młodości Hebe wraz z podczaszym, Ganimedesem.
amory – pot. flirt, romans, zaloty, miłostki
«Amor, mit. rzym. bóg miłości, utożsamiany z greckim Erosem; Kupidyn»
Amor najczęściej przedstawiany był w postaci pięknego uskrzydlonego nagiego chłopca z łukiem i strzałami; w nowożytnej kulturze masowej jest uosobieniem i sprawcą pojawiającej się znienacka miłości, a czyni to, strzelając z łuku w serca tych, których pragnie uczynić zakochanymi.
ananke – książk. konieczność lub nieodwracalny los, przeznaczenie, fatum
«Ananke, mit. gr. bogini przeznaczenia rządząca losem ludzi i bogów»
Była boginią konieczności, bezwzględnego przymusu, nieuchronności; od jej imienia pochodzi pojęcie osobowości anankastycznej, czyli zaburzenia osobowości, w którym występuje wzorzec zachowań zdominowany dbałością o porządek, perfekcjonizmem oraz natarczywymi, niechcianymi myślami i impulsami.
apokalipsa – książk. zagłada ludzkości, katastrofa dziejowa; wydarzenia, które niosą chaos i zniszczenie; także: katastroficzna wizja lub przepowiednia
«Apokalipsa (Objawienie) świętego Jana, ostatnia księga biblijnego Nowego Testamentu»
Księga przypisywana Janowi Ewangeliście zawiera mistyczne przepowiednie losów chrześcijaństwa i końca świata, przedstawia ostateczny triumf Dobra nad Złem.
areopag – książk. przen. grono osób rozstrzygających o czymś w sposób autorytatywny
«areopag, najwyższa rada państwowa w starożytnych Atenach, sprawująca władzę ustawodawczą i sądowniczą»
Greckie Áreios págos 'wzgórze Aresa', położone niedaleko Akropolu, było według legendy miejscem sądu Aresa, boga wojny (sądzili go pozostali bogowie), za mord popełniony na kochanku jego córki, synu Posejdona.
arka przymierza – książk. to, co łączy przeszłość z teraźniejszością
«Arka Przymierza, pozłacana skrzynia, w której Izraelici przechowywali tablice z dziesięciorgiem przykazań»
Tekst Dekalogu wraz z innymi słowami Boga, które usłyszał Mojżesz na górze Synaj, został wyryty na kamiennych tablicach, przechowywanych w skrzyni z drewna akacjowego obitej złotą blachą i ozdobionej dwoma złotymi cherubami; skrzynię tę nosili Izraelici w swych wędrówkach, a zaginęła ona po upadku Jerozolimy w 586 r. p.n.e.
armagedon – przen. krwawa, wyniszczająca wojna, wielka rzeź
«Armagedon, Armageddon, w Apokalipsie św. Jana: symboliczne miejsce ostatecznej zguby wrogów Boga, miejsce, gdzie odbędzie się ostatnia wielka bitwa między dobrem a złem»
Har-Magedon to miejsce związane z Megiddo, miastem kananejskim, a następnie izraelskim, o które toczyły się krwawe boje wspomniane w Starym Testamencie.
ate – książk. zaślepienie, wygórowana ambicja, ślepy impuls, bezrozumna pycha, wiodące do nieuchronnej klęski i zguby
«Ate, mit. gr. bogini będąca uosobieniem błędu i lekkomyślności, zaślepienia sprowadzającego na człowieka nieszczęście»
Ate, córka Zeusa, wygnana została z Olimpu, aby przynosić zgubę ludziom; była uosobieniem zaślepienia prowadzącego do zbrodni i kary za złe czyny.
aurora – poet. zorza poranna, świtanie, jutrzenka
«Aurora, mit. rzym. bogini poranku, utożsamiana z grecką Eos»
Eos, zwana także Jutrzenką, wznosiła się co rano na nieboskłon, uprzedzając swojego brata, boga słońca Heliosa, i przynosiła światło dnia bogom i ludziom.
wieża Babel – przen. różnojęzyczne zbiorowisko ludzi; sytuacja, w której ludzie nie mogą się porozumieć między sobą, zamęt, bezład, zamieszanie, chaos; także: istna wieża Babel
«Babel, wieża budowana w Babilonie, mająca sięgać nieba»
Mieszkańcy równiny w ziemi Sennaar, potomkowie Noego, nie ukończyli budowli, gdyż Bóg ukarał ich za pychę i świętokradczy zamysł „pomieszaniem języków”, tj. niemożnością porozumienia się, przez co zjednoczeni dotąd budowniczy rozproszyli się.
bachanalia, bachanalie – książk. hulaszcze zabawy, pijatyki, orgie
«Bachus, mit. gr.-rzym. bóg wina, sił witalnych natury i radosnej ekstazy, utożsamiany z greckim Dionizosem»
Bachanaliami w starożytnym Rzymie nazywano orgiastyczne obrzędy ku czci boga wina – Bachusa.
banialuki – pot. brednie, głupstwa, dyrdymały, niedorzeczności
«Banialuka, bohaterka romansu Historyja ucieszna o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy (1650) Hieronima Morsztyna»
Wierszowany romans Morsztyna, pierwsza w Polsce drukowana bajka fantastyczna, wykpiwany był jako wzór złego smaku; stąd wyraz nabrał znaczenia 'książki (pisma) bez sensu' albo 'brednie, niedorzeczności'.
behemot – przen. coś monstrualnie, deprymująco olbrzymiego, potężnego
«Behemot, potężna mityczna bestia»
W Księdze Hioba przedstawiony został jako postać podobna do hipopotama lub słonia, pierwszy, niepokonywalny potwór Ziemi.
betsaida, betesda – książk. coś uzdrawiającego
«Betsaida, Betesda, Owcza Sadzawka, położona na północ od świątyni jerozolimskiej»
Według Biblii sadzawka, gdy anioł poruszał jej wody, uzdrawiała wchodzących do niej chorych, jakąkolwiek byliby dotknięci chorobą.
biblia – przen. książka, księga będąca dla kogoś autorytetem, wyrocznią, z której czerpie się wzory postępowania
«Biblia, zbiór ksiąg religijnych uznanych przez chrześcijan za święte i natchnione przez Boga, obejmujący księgi Starego i Nowego Testamentu (w judaizmie tylko Starego); Pismo Święte»
Jest jednym z filarów kultury europejskiej, nośnikiem idei i zasad moralnych, kształtującym wzory postaw życiowych, księgą mądrości prezentującą wzorce postępowania, nauczającą, czym jest dobro i zło; stanowi zbiór ponadczasowych myśli o uniwersalnym przesłaniu etycznym i moralnym.
bucefał – żart. koń wierzchowy, zwłaszcza wielki, ciężki albo ognisty, krewki, narowisty
«Bucefał, Bukefalos, ogier tesalski, ulubiony koń Aleksandra Wielkiego»
Konia, z powodu jego dzikości i nieokiełznania, nie chciał nabyć Filip Macedoński, ojciec 18-letniego Aleksandra, ten jednakże dosiadł rumaka i pogalopował na nim jak na dobrze ułożonym wierzchowcu.
chaos – pot. stan całkowitego bezładu, zamieszania, rozprzężenia; zamęt, nieład
«Chaos, mit. gr. filoz. bezładna, nieuporządkowana materia w pustej przestrzeni, z której to materii ukształtował się kosmos»
Przed powstaniem świata istniała tylko nieuporządkowana pramateria, bezkształtna, zionąca, rozwarta otchłań; z niej wyłoniły się dwa pierwsze pierwiastki boskie, Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia), z których zrodzone zostały następne istoty i bóstwa, dające początek panteonowi bogów.
chimera – książk. coś nierealnego, urojonego; fantazja, mrzonka, ułuda; kaprys, dziwactwo
«Chimera, mit. gr. potwór o łbie lwa, tułowiu kozy i z wężem zamiast ogona»
Potwora, niszczącego kraj ogniem buchającym z pyska, zabił Bellerofont, wysłany w tym celu przez Iobatesa, króla Likii; bohater dokonał tego, unosząc się w powietrzu na skrzydlatym rumaku Pegazie.
dekalog – książk. przen. zbiór podstawowych przepisów, zasad obowiązujących w jakimś środowisku albo w jakiejś działalności lub dziedzinie
«Dekalog, zbiór dziesięciu nakazów i zakazów, zawierających religijne i moralne obowiązki żydów i chrześcijan»
Według Biblii dziesięcioro przykazań wyrytych na dwóch kamiennych tablicach Bóg objawił Mojżeszowi na górze Synaj, na znak przymierza Boga z ludem Izraela.
donkiszoteria, donkiszotyzm – książk. walka o wzniosłe, szlachetne cele lub idee, ale bez poczucia rzeczywistości, realności swych zamierzeń, co grozi narażeniem się na śmieszność i politowanie
«Don Kichot, Don Quijote, tytułowy bohater hiszpańskiej powieści (1605–15) Miguela de Cervantesa Saavedry»
Szlachcic Alonso Quijano z Manczy, wysoki chudzielec, błędny rycerz, podejmujący samotną walkę ze światem o sprawiedliwość i w obronie pokrzywdzonych, nieodróżniający wytworów własnej wyobraźni od rzeczywistości, walczy m.in. z wiatrakami, w których widzi swych wrogów, olbrzymów.
donżuaneria, donżuaństwo, donżuanizm – książk. sposób bycia, zachowanie właściwe donżuanowi; bałamucenie, uwodzenie kobiet, łamanie serc niewieścich
«Don Juan Tenorio, legendarny bohater z hiszpańskich opowieści ludowych, wprowadzony do literatury w XVI w. przez Tirsa de Molinę»
Młody, piękny, dumny szlachcic andaluzyjski, egoista, wiarołomca, rozpustnik i zuchwały deprawator, uwodził kobiety, przyrzekając im małżeństwo, po czym porzucał je i zbiegał.
dulszczyzna – książk. drobnomieszczańska obłuda, zakłamana moralność, dbanie wyłącznie o pozory, przy jednoczesnym mniemaniu o własnych cnotach i walorach moralnych i obywatelskich; kołtuneria, faryzeuszostwo, hipokryzja, ciasnota horyzontów
«Aniela Dulska, bohaterka tragikomedii Moralność pani Dulskiej (1906) Gabrieli Zapolskiej»
Pani Dulska, właścicielka kamienicy, osoba dwulicowa, obłudna i chciwa, swoje zasady moralne ogranicza do prania brudów we własnym domu i tuszowaniu, za wszelką cenę, grożących jej rodzinie skandali; wyznaje też pogląd, że pieniądz nie cuchnie, a wszystkie te zasady przedstawia w sposób nieznośnie moralizatorski.
epikureizm – książk. postawa życiowa polegająca na dążeniu do niczym nieskrępowanego korzystania z życia; lubowanie się w życiu beztroskim
«Epikur z Samos, 341–270 p.n.e., grecki filozof»
Według jego doktryny przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a warunkiem jego osiągnięcia jest brak trosk i cierpień; epikurejczykami nazywano jego uczniów i wyznawców.
ewangelia – książk. przen. zespół niewzruszonych zasad i nakazów moralnych
«Ewangelia, księga zawierająca teksty czterech ewangelistów, wchodząca w skład Nowego Testamentu»
Nazwą tą określa się cztery kanoniczne księgi, których autorami byli Mateusz, Marek, Łukasz i Jan, zawierające opis życia Jezusa i jego naukę, oficjalnie uznane przez Kościół.
exodus – książk. masowe wyjście, wyjazd skądś, przesiedlanie się ludności w poszukiwaniu lepszych warunków życia; masowa ucieczka ludności cywilnej z terenów objętych wojną
«Exodus, Księga Wyjścia, druga księga biblijnego Pięcioksiągu»
Księga opisuje m.in. przygotowania Izraelitów do wyjścia z Egiptu pod wodzą Mojżesza oraz ich wędrówkę przez pustynię.
fama – pot. niesprawdzona i często wyolbrzymiona lub nieprawdziwa wieść o czymś, szybko rozchodząca się plotka, nowina; pogłoska, rozgłos, sława
«Fama, mit. rzym. bóstwo będące uosobieniem pogłoski»
Bogini, zwana posłanką Zeusa, uosabiała pogłoskę oraz moc mowy i słowa; wyobrażana była jako kobieta ze skrzydłami, z jedną lub dwiema trąbami w ustach.
faryzeizm, faryzeuszostwo – książk. przen. fałsz i zakłamanie, obłuda w postępowaniu, zwłaszcza fałszywa pobożność; hipokryzja, bigoteria
«faryzeusze, członkowie stronnictwa religijnego i politycznego w starożytnej Judei (II w. p.n.e.–I w. n.e.)»
Członkowie tego ugrupowania wymagali surowego przestrzegania prawa pisanego (Tory) i tradycyjnego prawa ustnego, całe życie człowieka ściśle poddając coraz liczniejszym i coraz ostrzejszym przepisom religijnym; fanatyczne i sekciarskie praktyki wywoływały niechęć, a przykłady krytyki faryzeizmu napotkać można także w Talmudzie i Nowym Testamencie.
fatum – książk. siła wyznaczająca bieg wydarzeń, nieuchronny los, przeznaczenie, nieubłagana konieczność; zły los, nieszczęście
«Fatum, mit. rzym. bóstwo przeznaczenia, nieodwołalnej konieczności»
Fatum było wyrazem nieodwracalnego postanowienia bóstwa, wieszczącego przyszłe losy; z czasem stało się tożsame z innymi bóstwami przeznaczenia, jak Parki czy greckie Sybille i Mojry.
filipika – książk. gwałtowna, namiętna mowa, ostre wystąpienie słowne, skierowane przeciwko komuś lub czemuś; pełna pasji mowa oskarżycielska
«filipiki, mowy oskarżycielskie Demostenesa przeciwko królowi Filipowi Macedońskiemu»
Mówca i polityk grecki Demostenes wygłosił w 351, 344 i 341 r. p.n.e. trzy mowy przeciw zaborczej polityce króla Filipa Macedońskiego; od celu ich ataku zostały one nazwane filipikami.
fortuna – książk. los, zwłaszcza dobry; szczęście, powodzenie, traf
«Fortuna, mit. rzym. staroitalska bogini płodności i urodzaju oraz losu i szczęścia, utożsamiana z grecką Tyche»
Tyche była boginią szczęścia i nieszczęścia oraz ślepego przypadku, przedstawiana z zawiązanymi oczami, z rogiem obfitości w jednej ręce i sterem w drugiej, często stojąca na kole lub kuli.
koło fortuny – książk. los, zmienność losu, zmienny bieg wydarzeń (także w wyrażeniu: fortuna kołem się toczy)
«Fortuna, mit. rzym. staroitalska bogini płodności i urodzaju oraz losu i szczęścia, utożsamiana z grecką Tyche»
Tyche często przedstawiana była stojąca na kole lub kuli; obracające się koło, wciąż wracające do pozycji początkowej, miało uzmysławiać, że przeznaczeniem człowieka jest pozostawać w przypisywanym mu stanie, i przypominać o niestałości, zmienności losu ludzkiego.
furia – książk. pot. szał, niepohamowany gniew, złość, napad wściekłości
«Furie, mit. rzym. trzy boginie zemsty, mścicielki przelanej, zwłaszcza w rodzinie, krwi, utożsamiane z greckimi Eryniami»
Erynie, trzy siostry zrodzone z kropel krwi spadłej na Ziemię z Uranosa, były straszliwymi boginiami gniewnej klątwy i mściwej kary, ścigając zbrodniarzy nieubłaganie i nieznużenie zarówno na ziemi, jak i w piekle; skrzydlate, z wężami wijącymi się w rozwianych włosach, w rękach trzymały pochodnie, a ich twarze wykrzywiała wściekłość.
gaskonada – książk. pyszałkowatość, samochwalstwo, fanfaronada, chełpliwość, bufonada
«Gaskonia, kraina historyczna we Francji»
Francuskie słowo gasconnade, oznaczające chełpliwość, samochwalstwo, fanfaronadę, pochodzi od stereotypowego postrzegania Gaskończyków przez pozostałych mieszkańców Francji jako osobników zapatrzonych w siebie; słynnym Gaskończykiem, hardym, nieustępliwym, upartym i porywczym, był d'Artagnan z powieści Trzej muszkieterowie (1844) Aleksandra Dumasa.
gehenna – książk. bolesne, ciężkie przejście, męczarnie, wszelkie cierpienie fizyczne lub psychiczne
«Gehenna, przeklęta dolina pod Jerozolimą, miejsce kultu Molocha»
W dolinie tej wyznawcy kultu Molocha, semickiego boga ognia, palili mu żywcem dzieci w ofierze, była ona widziana również jako miejsce przyszłej kaźni i gniewu bożego, a także miejsce mąk i kary po Sądzie Ostatecznym; po zlikwidowaniu okrutnego kultu dolina stała się wysypiskiem śmieci i odpadków oraz trupów zwierząt i zbrodniarzy, stale trawionym ogniem.
golgota – przen. podn. męka, cierpienie, zwłaszcza moralne; źródło cierpienia; kalwaria
«Golgota, Kalwaria, wzgórze pod Jerozolimą, gdzie ukrzyżowano Jezusa Chrystusa»
Nazwa w języku aramejskim oznaczała 'miejsce czaszek', wywodząc się prawdopodobnie od kształtu wierzchołka wzgórza, przypominającego czaszkę; Kalwaria jest łacińskim odpowiednikiem nazwy Golgota.
hamletyzm – książk. niezdecydowanie, ustawiczne wahanie, rozterki duchowe, skłonność do nieustannej autoanalizy, co powoduje niezdolność do podejmowania decyzji i wprowadzania jej w czyn
«Hamlet, duński książę, tytułowy bohater tragedii (1600) Williama Szekspira»
Księciu Jutlandii, Hamletowi, objawia się duch zmarłego ojca, który zdradza mu, przez kogo został otruty; Hamlet usiłuje zdobyć dowody zbrodni, lecz nadaremnie, czego skutkiem jest jego wahanie, brak zdecydowania, wewnętrzne rozdarcie i niemożność przejścia do czynu, a to wszystko potęgowane jest nieustanną skłonnością do roztrząsania stanów własnej duszy.
harmonia – książk. zgodne współżycie, przyjazne stosunki między jakimiś osobami lub grupami osób, pogodny, przyjazny nastrój; zgoda, jedność
«Harmonia, mit. gr. córka Aresa i Afrodyty, żona Kadmosa, króla Teb»
Była personifikacją zgody w rodzinie, stanowiąc z Kadmosem wzór małżeństwa (mieli pięcioro dzieci), a także ogólnego ładu i porządku świata; pomimo to losem wszystkich jej potomków stały się zbrodnie, złość i bezbożność, będące pochodną zdradzieckich darów ofiarowanych jej przez bogów na jej weselu.
hekatomba – książk. wielka ofiara dla jakiejś sprawy, połączona ze śmiercią wielu ludzi; jednoczesna zagłada wielkiej liczby ludzi
«hekatomba, w staroż. Grecji: pierwotnie ofiara ze stu wołów, później każda większa ofiara ze zwierząt»
Ofiary te składane były Zeusowi, później (np. w Iliadzie Homera) zaczęto tym mianem określać wszelkie uroczyste ofiary ze zwierząt składane różnym bogom.
herostratyzm – książk. dążenie do zdobycia sławy i rozgłosu wszelkimi sposobami, za wszelką cenę, nawet przez zbrodnię i występek
«Herostrates, szewc z Efezu (IV w. p.n.e.)»
Pragnąc unieśmiertelnić swe imię, w 356 r. p.n.e. podpalił Artemizjon, świątynię Artemidy Efeskiej, jeden z ówczesnych siedmiu cudów świata; stał się w ten sposób symbolem sławy zdobytej dzięki nikczemnej zbrodni mimo zakazu wymieniania jego imienia (został też skazany na śmierć).
himalaje – książk. górna granica czegoś; szczyt, maksimum (np. o głupocie, niemożności)
«Himalaje, najwyższy łańcuch górski na Ziemi, w Azji Południowej, z 10 tzw. ośmiotysięcznikami (najwyższy: Mount Everest, 8848 m n.p.m.)»
Zdobywanie szczytów Himalajów, a zwłaszcza Mount Everestu, stanowi cel i najwyższy stopień ambicji wspinaczy zawodowych oraz amatorów, niejednokrotnie będąc przepustką do sławy i miejsca w historii.
hydra – książk. zjawisko złe, trudne do pokonania, uparte, nieustępliwe, wciąż się odradzające nieszczęście
«Hydra, mit. gr. potwór o wielu głowach, odrastających po ścięciu»
Hydra Lernejska (z Lerny w Argolidzie) pustoszyła kraj, będąc niepokonana dzięki odrastaniu dwóch głów w miejscu jednej uciętej; monstrum zostało zgładzone przez Heraklesa (była to jego druga z dwunastu prac), który miejsca po ściętych łbach przypalał pochodniami, co uniemożliwiało ich odrastanie.
hymen – przest. małżeństwo, ślub
«Hymen, Hymenajos, mit. gr. bóg patronujący zawarciu małżeństwa»
Przedstawiany był w postaci dojrzałego młodzieńca ze skrzydłami, trzymającego w ręku pochodnię weselną, wieniec kwiatów lub welon ślubny, towarzyszącego zazwyczaj Erosowi; wzywany był w pieśniach weselnych, miał też oswobadzać dziewczęta porywane przez piratów.
jeremiada – przest. skargi, lamenty, biadanie, narzekanie
«Jeremiasz, ok. 650–ok. 586 p.n.e., prorok judzki»
Jego mowy składają się na biblijną Księgę Jeremiasza, przypisuje mu się także autorstwo Lamentacji Jeremiasza, zawierających skargi na ruinę Jerozolimy i wygnanie jej mieszkańców, ułożonych w rozpamiętujące te wydarzenia elegie.
jezuityzm – książk. przen. zakłamany i przewrotny sposób postępowania; fałsz, obłuda, perfidia
«jezuici, zakon katolicki założony w 1534 r. w celu walki z reformacją i herezjami oraz obrony papiestwa»
Ich rosnąca potęga oraz bezwzględność działań przysporzyły im spore rzesze wrogów, doprowadzając do usunięcia ich z kilku krajów, a w końcu do rozwiązania zakonu w 1773 r.; dewizą „cel uświęca środki” uzasadniali swoją giętką taktykę, skutkiem czego dla wielu ich działania stały się symbolem działania podstępnego i obłudnego.
kalwaria – książk. przen. męka, cierpienie; także: okoliczności i miejsca z nimi związane; golgota, droga krzyżowa
«Kalwaria, Golgota, wzgórze pod Jerozolimą, gdzie ukrzyżowano Jezusa Chrystusa»
Kalwaria była łacińskim odpowiednikiem nazwy Golgota, która w języku aramejskim oznaczała 'miejsce czaszek', wywodząc się prawdopodobnie od kształtu wierzchołka wzgórza, przypominającego czaszkę.
kery – przen. nieszczęście, choroba, los, śmierć
«kery, mit. gr. duchy zmarłych przynoszące nieszczęście»
Córki nocy, złośliwe demony wiecznie spragnione krwi ludzkiej, w świecie zmarłych pomagały eryniom (czasem były z nimi utożsamiane), ścigając razem z nimi złoczyńców w piekle i na ziemi; uznawano je także za sprawczynie wszelkiego zła i istoty piekielne znienacka napadające na ludzi.
kryspinady – książk. przest. prezenty na cudzy koszt, dobrodziejstwa dokonywane kosztem innych
«Kryspin, święty, Rzymianin z patrycjuszowskiego rodu»
Wraz z bratem Kryspinianem w połowie III w. udał się do Galii szerzyć tam chrześcijaństwo, zarabiając na utrzymanie szewstwem; według legendy obaj szyli darmo buty ubogim ze skóry niebędącej ich własnością.
kunktatorstwo – książk. umyślne zwlekanie z czymś, przeciąganie czegoś, granie na zwłokę
«Kunktator, Fabiusz Maksimus, ok. 280–203 p.n.e., rzymski wódz i polityk»
Podczas II wojny punickiej Fabiusz Maksimus kilkakrotnie stosował wobec Hannibala niespotykaną zazwyczaj taktykę wojny podjazdowej, unikając otwartego starcia, co wprawiło w oburzenie Rzym i przydało mu pogardliwy przydomek Cunctator 'guzdrała, zwlekający'.
lary i penaty – książk. żart. ognisko domowe, dom rodzinny, sprzęty domowe, dobytek
«lary, mit. rzym. bóstwa opiekuńcze domu i szczęścia rodzinnego»
«penaty, mit. rzym. bóstwa opiekujące się domem»
Lary przedstawiane były zazwyczaj w postaci tańczących młodzieńców w wieńcach i z rogami obfitości w rękach, penaty – młodzieńców w pozycji siedzącej, umieszczonych w najdalszej części domu.
lewiatan – przen. rzecz lub istota monstrualnie ogromna, kolosalna
«Lewiatan, legendarny biblijny potwór morski»
W Biblii symbolizował zło, które Bóg zniszczy na końcu dziejów świata; opisywany był jako olbrzymi potwór morski o dziwnych kształtach, wielogłowy wąż morski, wieloryb lub krokodyl (z hebr. Liwjatan 'istota o wijącym się ciele').
luna – przest. poet. księżyc
«Luna, mit. rzym. bogini Księżyca, utożsamiana z grecką Selene»
Przedstawiano ją, na wzór greckiej Selene, w świetlistej szacie, z półksiężycem, na srebrnym rydwanie zaprzężonym w dwa konie, którym jechała po niebie.
makiawelizm, machiawelizm – książk. postawa charakteryzująca się cynizmem, wyrachowaniem, obłudą, egoizmem, brakiem skrupułów w dążeniu do celu
«Makiawel, Niccolò Machiavelli, 1469–1527, florencki historyk i myśliciel polityczny»
W swej głównej pracy Książę (1532) zawarł koncepcje polityczne zalecające stosowanie zasady „cel uświęca środki”, propagujące pragmatyzm i instrumentalizm w dążeniu do osiągnięcia zamierzonych celów politycznych; wyłożona w Księciu doktryna polityczna zwana jest od nazwiska autora makiawelizmem.
maraton – książk. długo trwający pokaz filmów, przedstawień teatralnych itp.; pot. przen. praca lub czynność wykonywana bez przerwy przez dłuższy czas (np. o tańcu, pijaństwie)
«Maraton, miasto w Grecji»
Maratonem w sporcie jest najdłuższy bieg w lekkoatletyce, na dystansie 42 195 m, nazywany tak dla uczczenia biegu żołnierza greckiego Filippidesa, który (zapewne tylko według legendy) przebył taką odległość z Maratonu do Aten, niosąc wieść o zwycięstwie wojsk wodza Miltiadesa nad Persami (w 490 r. p.n.e.); przybywszy do celu z pomyślną wiadomością, Filippides padł martwy z wyczerpania.
mariwodaż – książk. wyszukana, nieco afektowana grzeczność w zachowaniu; galanteria
«Pierre Carlet de Chamblain de Marivaux, 1688–1763, francuski pisarz»
Słowo marivaudage ukuł pisarz Denis Diderot; oznaczało ono wytworny, afektowany styl, łączący uczuciowość, dowcip i ironię, na wzór języka Marivaux, autora rokokowych komedii.
mars – książk. ściągnięte brwi jako wyraz niezadowolenia lub gniewu, znak złowrogiego nastroju, groźna, ponura mina
«Mars, mit. rzym. bóg wojny, utożsamiany z greckim Aresem»
Ares był znienawidzony przez ludzi, a nawet innych bogów, gdyż patronował wojnie niszczycielskiej, rzucając się w wir najgorętszej walki to po jednej, to po drugiej stronie, niesyty mordu i gardzący prawem.
meandry – książk. bieg wydarzeń lub myśli skomplikowany, pełen zawirowań, nawrotów i trudnych do zrozumienia zawiłości
«Meander, starożytna rzeka w Karii (Azja Mniejsza), obecnie Menderes w Turcji»
Rzeka ta, o bardzo krętym biegu, płynęła licznymi zakolami na zachód do Morza Egejskiego; meandrami określa się koliste zakręty koryta rzeki.
mojra – książk. przen. przeznaczenie, los, fatum
«mojry, mit. gr. trzy boginie przeznaczenia i losu człowieka, w Rzymie utożsamiane z parkami»
Przydzielały los każdemu człowiekowi, określając bieg życia i czas śmierci: pierwsza przędła nić żywota, druga przeznaczała los i strzegła nici, trzecia – przecinała ją, gdy nadchodziła chwila zgonu.
moloch – książk. pejor. coś potężnego, nienasyconego, złowroga, nieubłagana siła żądająca wciąż nowych ofiar; coś, co przytłacza swym ogromem i liczbą zgromadzonych ludzi, nieprzyjazne im, np. miasto, gmach, instytucja
«Moloch, semicki bóg ognia, któremu składano ofiary z ludzi»
Czczono go głównie w Kanaanie, a słynnym miejscem jego kultu, w którym Izraelici palili mu żywcem dzieci w ofierze, była Gehenna, przeklęta dolina pod Jerozolimą.
morfeusz – przen. przest. sen, marzenie senne
«Morfeusz, mit. gr. skrzydlaty bożek marzeń sennych, syn Hypnosa (Snu)»
Zsyłał marzenia senne o ludzkich kształtach, dowolnych postaciach; jego brat Ikelos naśladował w snach zwierzęta, a Fantasos przybierał kształty rzeczy nieożywionych.
münchhauseniady – książk. przen. łgarskie opowieści
«Karl Friedrich Hieronymus von Münchhausen, 1720–97, niemiecki szlachcic, baron»
Żołnierz, podróżnik i awanturnik, opowiadane przez niego nieprawdo- podobne i niedorzeczne przygody wojenne i myśliwskie sprawiły, że stał się bohaterem legendy ludowej, a później książki jego przyjaciela R.E. Raspego, który mocno ją wzbogacił; później poeta G.A. Bürger wydał rozszerzone przygody barona, zawierające m.in. tę o jeździe w powietrzu na kuli armatniej.
narcyzm – książk. stan zakochania się w sobie, bezkrytyczne akceptowanie własnych cech fizycznych i psychicznych; samouwielbienie
«Narcyz, mit. gr. syn boga rzeki i nimfy, piękny młodzieniec niezwykłej urody»
Obdarzony niezwykłą urodą, stał się obiektem uczuć nimfy Echo, wzgardził jednak jej miłością, za co został ukarany przez Afrodytę – zakochał się w swoim odbiciu w strumieniu, co sprawiło, że zmarł trawiony tęsknotą za nieosiągalnym przedmiotem swego uczucia; po śmierci został zmieniony w kwiat nazwany jego imieniem.
nektar – książk. przen. bardzo smaczny napój
«nektar, mit. gr. napój bogów, zapewniający im wieczną młodość i nieśmiertelność»
Bogowie olimpijscy spożywali nektar, aby zapewnić sobie nieśmiertelność i wieczną młodość oraz by chronić swe ciała od zepsucia; podczas uczt na Olimpie nektar i ambrozję (pokarm o tych samych właściwościach) roznosiła bogini wiecznej młodości Hebe wraz z podczaszym, Ganimedesem.
nemezis, nemezys – przen. podn. nieubłagana sprawiedliwość, karząca zwłaszcza butnych i zuchwałych
«Nemesis, Nemezys, mit. gr. bogini zemsty»
Strzegła równowagi świata, uosabiając oburzenie i dezaprobatę bogów w obliczu zła, karząc wszystkich, którzy łamią naturalny porządek rzeczy – ludzi butnych, ich arogancję, pychę i przekraczanie zakreślonych im granic.
odyseja – książk. długa wędrówka pełna przygód i dramatycznych albo niezwykłych wydarzeń
«Odyseja, epicki poemat z VIII–VII w. p.n.e., przypisywany Homerowi»
Epos opowiada o wędrówce Odyseusza, jednego z głównych bohaterów achajskich w wojnie trojańskiej; wracający spod Troi do ojczystej Itaki, gdzie jest królem, Odys z woli bogów skazany jest na 10-letnią tułaczkę, obfitującą w liczne niebezpieczeństwa, zanim powróci do ojczyzny.
olimp – książk. grupa znakomitości, osób wybitnych w jakiejś dziedzinie, zwykle artystów, poetów, pisarzy; także panteon bogów innych religii
«Olimp, mit. gr. siedziba bogów greckich, najwyższy masyw górski Grecji (2917 m n.p.m.)»
Wysokość i niedostępność masywu sprawiła, że starożytni Grecy tam właśnie umiejscawiali siedzibę bogów zwanych stąd olimpijskimi (olimpijczykami); zamieszkiwało tam dwunastu głównych bogów: Zeus, Hera, Apollo, Artemida, Hermes, Atena, Posejdon, Afrodyta, Hefajstos, Demeter, Hestia i Ares.
palladium – przen. przest. świętość, talizman chroniący od złego
«palladium, palladion, posąg bogini Pallas Ateny w starożytnej Grecji»
Posąg przedstawiał Pallas ('mocarną, zbrojną') Atenę w zbroi, stanowiąc świętość gwarantującą bezpieczeństwo i niezależność miasta, w którym był czczony; w Iliadzie Homera palladion trojański został wykradziony przez Diomedesa i Odyseusza, co pozwoliło Grekom zdobyć Troję.
panaceum – książk. środek leczniczy mający leczyć wszelkie choroby; przen. środek zaradczy, sposób na wszelkie kłopoty, trudności
«Panakeja, Panacea, mit. gr. córka Asklepiosa, boga sztuki leczniczej, uosobienie skutecznego leku»
Jej imię znaczyło po grecku 'wszystko lecząca'; łacińskie słowo panacea oznaczało (u Wergiliusza) mityczną roślinę leczącą wszystkie choroby, i właśnie hipotetyczny lek o takich właściwościach poszukiwany był od starożytności, zwłaszcza przez średniowiecznych alchemików.
panika – książk. nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach, przerażenie, popłoch ogarniający zwykle większą liczbę ludzi
«Pan, mit. gr. arkadyjski bóg pasterzy, opiekun stad, utożsamiany z rzymskim Faunem»
Miał postać człowieka z nogami, rogami i uszami kozła, był bóstwem lubieżnym, niedającym spokoju nimfom, które zmuszone były umykać mu; w pogoni za nimi wydawał przeraźliwe krzyki, zwłaszcza w upalnej ciszy południowej sjesty, gdy człowiek i przyroda śpią, budząc nagłą trwogę ludzi i popłoch wśród stad.
pantagruelizm – książk. rubaszny, cyniczny, dosadny, soczysty humor wypływający z żywiołowej, spontanicznej, renesansowej radości życia
«Pantagruel, bohater opowieści w pięciu księgach François Rabelais'go, określanych jako Gargantua i Pantagruel (1532–64)»
Syn Gargantui jest główną postacią dzieła, olbrzymem już w dzieciństwie odznaczającym się niezwykłą siłą; dokonuje szeregu bohaterskich czynów i otacza się towarzyszami symbolizującymi i wyrażającymi różne cechy i ideały wczesnego odrodzenia, z czasem sam coraz bardziej uosabiając człowieka renesansowego w poszukiwaniu wiedzy i dobrego życia.
parnas – książk. elita literacka, zwłaszcza środowisko poetów, także artystów; symbol najwyższych osiągnięć w sztuce i literaturze
«Parnas, mit. gr. jedna z siedzib Apollina i muz, obecnie masyw górski w środkowej Grecji»
Jeden z dwóch szczytów Parnasu poświęcony był Dionizosowi, drugi zaś Apollinowi przewodzącemu muzom, dziewięciu boginiom poezji, literatury, muzyki i tańca; u stóp Parnasu Apollo założył przybytek swojej wyroczni, Delfy – znajdujące się w ich świętym okręgu źródło kastalskie było dla rzymskich poetów źródłem natchnienia poetyckiego.
plejada – książk. grupa ludzi wybitnych w jakiejś dziedzinie, związanych wspólnymi celami, poglądami itp.
«Plejady, mit. gr. siedem nimf, córek tytana Atlasa i okeanidy Plejony»
Z rozpaczy po śmierci sióstr Hiad odebrały sobie życie, a Zeus umieścił je na niebie jako grupę gwiazd (dziś nazwą Plejad określa się gromadę gwiazd w gwiazdozbiorze Byka – siedem najjaśniejszych nosi nazwy od imion mitycznych sióstr); plejadą aleksandryjską już w starożytności nazywano grupę siedmiu tragediopisarzy greckich, działających w Aleksandrii w III w. p.n.e.
połaniecczyzna – książk. zadufana w sobie kołtuneria, mieszczańskie, samolubne, pełne hipokryzji filisterstwo
«Stanisław Połaniecki, główna postać powieści Rodzina Połanieckich (1895) Henryka Sienkiewicza»
Jest energicznym handlarzem, warszawskim dorobkiewiczem, bezwzględnym człowiekiem interesu, filistrem lubiącym wygodę, a także niewiernym mężem, który wartości moralne podporządkowuje swoim celom i zachciankom.
rodomontada – książk. fanfaronada, bufonada, pyszałkowatość, samochwalstwo, chełpliwość
«Rodomonte, rycerz samochwał z poematu Orland szalony (1532) Ludovica Ariosta»
Bohater stanowi rozwinięcie postaci, która pojawiła się w poemacie Orlando innamorato (1506) M.M. Boiarda; Rodomonte jest wojownikiem saraceńskim w legendach karolińskich, odznaczającym się nie tylko niepospolitą siłą, ale również wielką pychą i zuchwalstwem.
rosynant – książk. wychudła, koścista, łękowata szkapa
«Rosynant, hiszp. Rocinante, koń Don Kichota, tytułowego bohatera powieści (1605–15) Miguela de Cervantesa Saavedry»
Wysoka, wychudła, koścista (a więc taka jak jej właściciel) i zołzowata szkapa była najpierw zwykłym podjezdkiem, zanim Don Kichot nie uczynił z niego swego wierzchowca, przysposabiając go do służby rycerskiej; słowo rocinante samo też oznacza w wolnym tłumaczeniu 'szkapę, chabetę'.
saturnalia – książk. żywiołowa, huczna, często rozpasana zabawa, hulanka, libacja, orgia
«Saturnalia, rzymskie doroczne święto ku czci Saturna, staroitalskiego boga rolnictwa i zasiewów»
Kilkudniowe święto wypełnione było powszechnymi ucztami na koszt państwa, podczas których oddawano się zabawie i rozpuście; ustawała wtedy wszelka praca (także szkół czy sądów), a niewolnicy byli goszczeni i obsługiwani przez panów przy stołach, na pamiątkę złotego wieku panowania Saturna, kiedy wszyscy ludzie byli równi.
sodoma i gomora – książk. wielka awantura, rozgardiasz, zamieszanie; niemoralne postępowanie, występek, rozpusta; także: siedlisko występku, gniazdo rozpusty, grzechu, niemoralności
«Sodoma i Gomora, dwa biblijne miasta w palestyńskiej dolinie Siddim nad Morzem Martwym»
Oba te miasta (dwa spośród pięciu leżących w dolinie) Bóg spalił deszczem ognia i siarki za grzechy bezbożności i rozpusty, których dopuszczali się mieszkańcy; jedynymi ocalałymi ludźmi byli Lot z żoną i dwiema córkami (mieszkali w Sodomie), wyprowadzeni z miasta przez aniołów.
sybarytyzm – książk. usposobienie, charakter sybaryty, zamiłowanie do wygód, zbytku i luksusu; wygodnictwo
«sybaryci, mieszkańcy starożytnego miasta greckiego Sybaris w Italii»
W opinii ówczesnych Greków mieszkańcy Sybaris, miasta znanego z bogactwa i luksusu, byli smakoszami lubującymi się w całorocznych ucztach, rozmiłowanymi w zbytkach śpiochami i leniami oraz rozpasanymi dekadentami; już wtedy miano sybaryty oznaczało u Rzymian człowieka zniewieściałego.
talmudyzm – książk. przen. ścisłe, bezkrytyczne przestrzeganie przepisów; formalizm
«Talmud, zbiór tradycyjnych praw judaizmu uzupełniających Stary Testament, spisywany od III w. p.n.e. do VI n.e.»
Uporządkowana kodyfikacja obejmująca całą sferę obyczajowości, zawarta w kilkuset obowiązkach i zakazach, składa się z dwóch części, z których druga jest bardzo precyzyjnym i obszernym komentarzem do pierwszej, zawierającej wyjaśnienia, jak przestrzegać prawa zawartego w Torze; księga jest od wieków głównym odniesieniem, do którego odwołują się rabini na całym świecie.
tarantyzm – książk. przen. ogromne, przesadne uwielbienie tańca, graniczące z manią
«Taranto, pol. Tarent, miasto w Apulii (południowe Włochy)»
Od XV do XVII w. miasto było ośrodkiem ekstatycznej manii tanecznej o charakterze symboliczno-religijnym, przybierającej niekiedy postać epidemii psychicznej.
targowica – książk. przen. zdrada, zwłaszcza w polityce
«Targowica, dawna przygraniczna miejscowość na Ukrainie, w której 14 maja 1792 r. został ogłoszony spisek, tzw. konfederacja targowicka»
Spisek magnacki przeciw reformom Sejmu Czteroletniego i w celu obalenia Konstytucji 3 maja 1791 r., zawiązany pod patronatem cesarzowej Rosji, został poparty przez znaczną część polskiej szlachty, przystąpił do niego także król Stanisław August Poniatowski; skutkiem konfederacji była destabilizacja państwa polskiego i jego ostateczny rozbiór oraz wymazanie z mapy świata w r. 1795.
Temida – książk. sprawiedliwość, prawo, sądownictwo, wymiar sprawiedliwości
«Temida, mit. gr. tytanka, córka Uranosa i Gai, bogini sprawiedliwości i praw»
Wyobrażana była w postaci kobiety z opaską na oczach uosabiającą „ślepe prawo”, niepatrzącej na osoby, lecz słuchającą argumentów, w rękach trzymała róg obfitości, wagę i miecz.
utopia – książk. pomysł, zamiar niemożliwy do urzeczywistnienia; nieliczący się z realiami i niedający się ziścić pomysł lub projekt; mrzonka
«Utopia, tytułowa wyspa z dzieła (1516) Thomasa More'a (Morusa)»
Dzieło przedstawia wizję idealnego, egalitarnego, sprawiedliwie zorganizowanego społeczeństwa na fikcyjnej wyspie zwanej Utopią, z gruntu odmiennego od rzeczywistości, w której żyje autor i jego czytelnicy; zapoczątkowało literacki gatunek opowieści o doskonałym społeczeństwie opartym na wspólnocie dóbr i pracy, a sama utopia stała się również pojęciem filozoficzno-politycznym.
walenrodyzm, wallenrodyzm – książk. pozorne współdziałanie z wrogiem ojczyzny w celu zdobycia jego zaufania i uzyskania możliwości osłabienia go lub pokonania; dwulicowość, obłuda mająca na celu doprowadzenie wroga do zguby
«Konrad Wallenrod, tytułowy bohater poematu (1828) Adama Mickiewicza»
Jest Litwinem pojmanym za młodu przez Krzyżaków i wychowywanym w Zakonie, w którym po latach zostaje Wielkim Mistrzem; niedołężnie prowadzoną kampanią przyczynia się do klęski wrogów swej prawdziwej ojczyzny, krusząc w ten sposób potęgę Zakonu.
welleryzm – książk. sposób wygłaszania banalnych mądrości życiowych czy maksym z charakterystycznym dodatkiem
«Samuel 'Sam' Weller, postać z powieści Klub Pickwicka (1837) Charlesa Dickensa»
Wierny służący pana Pickwicka miał niewyczerpany zapas humorystycznych powiedzeń, którymi często ubarwiał swe wypowiedzi, np. zaczynając je formułką „Jak powiedział X…”; welleryzmy znane były już w dawnej literaturze, np. u Ezopa, nie stronił od nich także Henryk Sienkiewicz, wkładając je w usta bohaterów swojej Trylogii.
wersal – książk. żart. przesadna grzeczność, wytworne maniery, ceremonialność, wytworność, elegancja zachowania się, konwenansu towarzyskiego
«Wersal, Versailles, pałac pod Paryżem, dawna rezydencja królów Francji»
Zbudowany w XVII w. przez króla Ludwika XIV zespół pałacowo-ogrodowy, stanowił szczytowe dzieło francuskiego klasycyzmu barokowego, za czasów Ludwika XV, syna poprzedniego króla, stając się symbolem królewskiej rozrzutności; za panowania obu Ludwików na dworze w Wersalu obowiązywały wytworne maniery, od których pochodzi obecne pojęcie wersalu.
werteryzm – książk. postawa człowieka przewrażliwionego, samotnego, przejawiająca się w pesymistycznym poczuciu bezcelowości życia, melancholii i szukaniu w marzeniach ucieczki od rzeczywistości
«Werter, Werther, tytułowy bohater powieści epistolarnej Cierpienia młodego Wertera (1774) J.W. Goethego»
Werter, młodzieniec uczuciowy i nadwrażliwy, zakochany w Lotte, narzeczonej swego przyjaciela, przekonany, że znalazł się w ślepej uliczce, wiedziony impulsem samozniszczenia, w geście rozpaczy odbiera sobie życie; dzieło Goethego odniosło wielki sukces, a wśród młodych romantyków zapanowała moda na naśladowanie głównego bohatera – jego wpływowi przypisywane były także niektóre samobójstwa.
wiktoria – podn. zwycięstwo
«Wiktoria, mit. rzym. bogini zwycięstwa, utożsamiana z grecką Nike»
O zwycięstwach decydowali bogowie, a Nike przekazywała ich rozstrzygnięcia, patronując wszelkim triumfom: w bitwie, w zawodach atletycznych, konkursach muzyki, mistrzostwach w rzemiośle; przedstawiana była jako młoda kobieta ze skrzydłami, z wieńcem albo gałązką palmową w ręku.
zefir – poet. ciepły, łagodny wiatr, zwłaszcza zachodni
«Zefir, mit. gr. bóg wiatru zachodniego, utożsamiany z rzymskim Fawoniuszem»
Przedstawiany był jako młody mężczyzna z wielkimi skrzydłami u ramion, sprowadzał Grekom burze i deszcze, a na zachodzie przynosił ładną pogodę, zwłaszcza na wiosnę, gdy budził do życia wegetację, latem zaś powodował ochłodzenie.
zelotyzm – przest. bezkrytyczne wyznawanie jakiejś idei lub doktryny, zwłaszcza religijnej; fanatyzm
«zeloci, fanatyczna sekta żydowska działająca głównie w I w. n.e.»
Członkowie żydowskiego ugrupowania religijnego, zwani zelotami, zaciekle przeciwstawiali się panowaniu Rzymian w Palestynie, w wyraźny sposób dając o sobie znać zwłaszcza w czasie powstania żydowskiego w 66–70 r.
